آشنایی با پارک های ملی خجیر، سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود
- منطقه حفاظت شده جاجرود
- پارک ملی سرخه حصار در منطقه حفاظت شده جاجرود
- پارک ملی خجیر در منطقه حفاظت شده جاجرود
- نوع خاک بستر منطقه حفاظت شده جاجرود
- تنوع پوشش گیاهی موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
- پستی و بلندی های بستر منطقه حفاظت شده جاجرود
- کاربری زمین های منطقه حفاظت شده جاجرود
- مساحت و شیب منطقه حفاظت شده جاجرود
- بخش جنگلی منطقه حفاظت شده جاجرود
- رودخانه‌های موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
- گونه های جاندار موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
- سرشماری و آمار گونه های جانوری موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
- حفاظت و مدیریت منطقه حفاظت شده جاجرود
- گونه های حفاظت شده و در خطر انقراض در منطقه حفاظت شده جاجرود
- عوامل کاهش جمعیت حیات وحش در منطقه حفاظت شده جاجرود
- واگذاری قسمت های مختلف منطقه محافظت شده جاجرود به ارگان ها و نهادها
- شکار غیرمجاز در منطقه محافظت شده جاجرود
- چرای احشام در منطقه حفاظت شده جاجرود
- ایجاد راه های ارتباطی در منطقه محافظت شده جاجرود
- ایجاد خطوط انتقال نیرو و انرژی در منطقه حفاظت شده جاجرود
- پراکندگی زباله و نخاله در منطقه حفاظت شده جاجرود
- معرفی گونه‌های غیر بومی به منطقه حفاظت شده جاجرود
- وجود معادن در منطقه حفاظت شده جاجرود
پارک ملی خجیر دارای کوه‌های کم ارتفاع و تپه ماهوری با ارتفاع 1300 تا 2100 متر از سطح دریا است. رودخانه جاجرود در این منطقه جریان دارد. آب و هوای آن نیمه خشک، معتدل و تنوع زیستی بالایی دارد. پارک ملی سرخه حصار نیز منطقه‌ای نیمه کوهستانی و تپه ماهوری با ارتفاع 1200 تا 1800 متر است که دارای آب و هوای معتدل نیمه خشک است. حد فاصل این دو، منطقه حفاظت شده جاجرود به صورت نواری که حداقل عرض آن 5/2 کیلومتر و حداکثر عرض آن 10 کیلومتر است، واقع گردیده است. در حقیقت پارک های ملی سرخه حصار و خجیر جزئی از منطقه حفاظت شده جاجرود به شمار می‌روند.
منطقه حفاظت شده جاجرود
منطقه حفاظت شده جاجرود که امروزه وسعت آن حدود 77400 هکتار می باشد، از زمان انتخاب تهران به عنوان پایتخت کشور، یعنی از سال 1133 هجری شمسی با وسعتی بیش از صد و پنجاه هزار هکتار در زمره قرق سلطنتی بود، که به این ترتیب نوعی حفاظت در این منطقه انجام شده است. منطقه حفاظت شده جاجرود با قدمت حفاظتی بیش از 250 سال در زمره قدیمی ترین مناطق حفاظتی در ایران و حتی در دنیا به حساب می آید.
تقسیم بندی منطقه حفاظت شده جاجرود
منطقه حفاظت شده جاجرود از لحاظ تقسیم بندی سیاسی، اداری و کشوری بخش شمالی در لواسانات بزرگ و کوچک، بخش مرکزی در بخش مرکزی تهران و سیاهرود، بخش جنوب شرقی در ری، بخش جنوبی در ورامین و پاکدشت و بخش جنوب شرقی در دماوند رودهن قرار گرفته است.
حفاظت از منطقه جاجرود پس از انقلاب اسلامی
در سال های پس از انقلاب اسلامی، به علت های گوناگونی از جمله مشخص نبودن وضعیت مدیریت این منطقه حفاظت شده جاجرود، که قبلاً به عنوان شکارگاه سلطنتی زیر نظر وزارت دربار پهلوی اداره می گشت، این منطقه مورد هجوم دامداران و ارگان های گوناگون قرار گرفت. همچنین با شروع جنگ تحمیلی ایران و عراق، مانورهای نظامی در کفه قصر فیروزه واقع در پارک ملی سرخه حصار آغاز گردید و به تدریج قسمت هایی از این پارک تحت نظارت ارگان های نظامی مختلف قرار گرفت.
واگذاری حفاظت از منطقه جاجرود به سازمان حفاظت محیط زیست
از سوی دیگر بعد از واگذاری منطقه حفاظت شده جاجرود به سازمان حفاظت محیط زیست، به دلیل ضعف موجود در سازمان و در اثر فشار دامداران و مردم، یکپارچگی این منطقه که بالغ بر صد و پنجاه هزار هکتار بود از هم گسست. پارک های ملی خجیر و سرخه حصار به دلیل ایجاد یک فضای راهروی وسیع در میان آن ها از هم تفکیک گشتند و منطقه ورجین ارتباط خود را با این دو منطقه کاملاً از دست داد.
پارک ملی سرخه حصار در منطقه حفاظت شده جاجرود
پارک ملی سرخه حصار تعدادی از اکوسیستم های طبیعی نادر و کمیاب و ارزشمند، استپی، بیشه ای، کوهستانی و دشتی کشور را در خود جای داده است و در عین حال الگویی تمام عیار از شرایط اقلیمی بوم شناختی منطقه تهران می باشد. حیات وحش پارک ملی سرخه حصار از جنبه های زیبایی شناختی، بوم شناختی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و تفریحی از چنان ارزش بالایی برخوردار می باشد، که اطلاق کلمه کم نظیر را در مورد آن می توان به کار برد.
با توجه به توپوگرافی زمین در این پارک، واحدهای گیاهی بسیاری در آن پرورش یافته است. رویشگاه های بسیار غنی پارک متشکل از جوامع گیاهی متعددی بوده و تا به حال نزدیک به 32 واحد گیاه و 52 خانواده گوناگون در این پارک شناسایی گشته است. انواع درختان، درختچه ها، گرامینه ها، علف ها و گلسنگ های مربوط به اقلیم منطقه در پارک ملی سرخه حصار به وجود آمده اند. در پارک سرخه حصار برخی از گونه ها دارای ارزش فراوانی از لحاظ اکولوژیکی، حفاظتی، دارویی و صنعتی می باشند. تعدادی از این گونه ها در ردیف گیاهان نادر و در حال انقراض به ثبت رسیده اند.
مدیریت حفاظت محیط زیست در پارک ملی سرخه حصار واقع در منطقه حفاظت شده جاجرود
مدیریت پارک ملی سرخه حصار از ابتدا تا سال 1357 در اختیار دربار رژیم پهلوی بود، که به علت استفاده مداوم دربار به شدت تحت مراقبت و حفاظت قرار داشت. طی سال های 1358 تا 1359 این منطقه رها گردید و تحت هیچ گونه برنامه حفاظتی قرار نگرفت و به علت بلاتکلیفی، آسیب فوق العاده زیادی به آن وارد گشت. در عمل، مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست روی پارک از ابتدای سال 1361 آغاز گردید. طی سال های 1357 تا 1361 پست های محیط بانی این منطقه و پارک خجیر از 16 واحد به 7 واحد کاهش یافت، که خود از عوامل ایجاد خلل در امر حفاظت پارک خجیر و سرخه حصار به شمار می رود.
تنوع زیستی گونه ها در پارک ملی سرخه حصار
پارک سرخه حصار که اتصال انتهایی منطقه کوهستانی البرز مرکزی به بخش های هموار و یا تپه‌های ماهوری منطقه ایران و تورانی محسوب می گردد، از تنوع زیستی خارق‌العاده ای برخوردار می باشد. نزدیکترین جنگل های وحشی پسته و بادام در مناطق شهری، در پارک سرخه حصار شکل گرفته است و علی رغم مساحت کوچک خود، دارای تنوع حیرت انگیزی از شکل سرزمین می باشد. با توجه به این که پارک ملی سرخه حصار دو بخش کاملا متفاوت کفه ای هموار و کوهستانی مطلق دارد، انتظار می رود که به خاطر اختلاف ارتفاع قابل توجه زمین آن، سیمای فلورستیک پارک از تنوع چشمگیری برخوردار باشد.
بعضی از پستانداران در گروه جانورانی قرار دارند که تمایلی به خروج از پارک ملی سرخه حصار ندارند و معبری هم برای ورود جانوران همان گونه به پارک وجود ندارد. به همین علت از اختلاف کلیمائی موجود در داخل پارک که معنا دار هم می باشد، استفاده می گردد و این جانوران بهار تا زمستان خود را در بخش های مناسب پارک ملی سرخه حصار در هر فصل سپری می نمایند.
شکی نیست که مشکلات محدودیت جمعیت در یک دایره بسته و به اصطلاح جزیره ای شدن زیستگاه، خود از عوامل تهدید کننده پارک ملی سرخه حصار به شمار می رود. با توجه به بحث فوق مهاجرت حیات وحش منحصرا به حرکت‌های فصلی و تأثیر فرآیند میکروکلیماتیک آن بر روی بز و پازن محدود می گردد، که صرفاً در محدوده بسته پارک ملی سرخه حصار صورت می پذیرد.
پارک ملی خجیر در منطقه حفاظت شده جاجرود
پارک ملی خجیر با توجه به تنوع توپوگرافیکی و دارا بودن انواعی از بکرترین، کمیاب ترین و ارزشمند ترین رویشگاه های طبیعی، استپی، بیشه ای و کوهستانی در مناطق رشته کوه های البرز قرار گرفته است. گونه های پستانداران، پرندگان، خزندگان و دوزیستان موجود در این پارک غالبا مشابه پارک ملی سرخه حصار می باشد. تعدادی از گونه های درختی موجود در این پارک بسیار مهم می باشند و در زمره گونه های کمیاب و در حال انقراض به ثبت رسیده است. بعضی از گونه های گیاهی پارک ملی خجیر هم ارزش دارویی، صنعتی و اقتصادی دارند.
بر اساس مطالعات فلورستیک ژان کلورکلن، ثابت ژاکارد (نسبت تعداد جنس‌های گیاهی بر تعداد گونه‌های گیاهی همان منطقه) در بخش اعظمی از منطقه البرز به عدد یک نزدیک می باشد. این مسأله نشان دهنده تنوع زیستی خارق العاده و رلیک بودن (باستانی بودن) فلور در این منطقه می باشد. مطالعات ژان کلودکلن در سال 1994 میلادی نشان می دهد که 50.5 درصد از گونه‌های البرز مرکزی بومی هستند. این عدد از درصد آندمیستی گونه‌های گیاهی کوه های آلپ بیشتر می باشد.
پارک سرخه حصار روی آخرین خط مهاجرت حیات وحش البرز مرکزی قرار دارد و علی رغم اینکه در حال حاضر هیچ گونه مهاجرتی از خارج از پارک در آن انجام نمی گردد، به دلیل ارزش‌های ذخیره گاهی چندگانه آن ارزش‌های حفاظتی خود را حفظ نموده اند. در شیب جنوبی البرز مرکزی، سرخه حصار و بخش کوچکی از خجیر در حوزه منطقه حفاظت شده جاجرود تنها باقی مانده های جنگلی پسته و بادام وحشی به شمار می آیند، که در واقعیت به عنوان آثار طبیعی ملی مهم و داری ارزش حفاظتی می باشند.
وسعت پارک ملی خجیر 9971 هکتار و وسعت پارک ملی سرخه حصار 9194 هکتار و وسعت منطقه حفاظت شده جاجرود (56625) هکتار می باشد.
در قسمت اول مقاله «آشنایی با پارک های ملی خجیر، سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود» دیدیم که این سه منطقه در واقع یک منطقه تحت عنوان منطقه حفاظت شده جاجرود شناخته شده اند، که پس از انقلاب اسلامی از یکدیگر جدا گشتند، و بین آن ها فاصله افتاد. همچنین ویژگی های گیاهی و جانوری موجود در این مناطق را نیز مورد بحث قرار دادیم. در قسمت دوم این مقاله اطلاعات بیشتری در مورد منطقه حفاظت شده جاجرود خدمت شما عزیزان ارائه نموده ایم. با ما همراه باشید.
نوع خاک بستر منطقه حفاظت شده جاجرود
به طور کلی با استفاده از مطالعات پوشش گیاهی و شرح گیاهان شناسایی شده، مشخص می گردد که منطقه حفاظت شده جاجرود از نظر تنوع خاکی از حالت یکنواختی برخوردار می باشد و به جز نواحی گچی و مارنی محدودی در سطح منطقه، سایر نقاط خاک زراع و نسبتاً مرغوب و در چندین منطقه هم ارتفاعات صخره‌ای می باشد.
تنوع پوشش گیاهی موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
29 تیپ گیاهی در منطقه حفاظت شده جاجرود شناسایی گشته است، به صورتی که تراکم گیاهی در دو کلاس 25 – 10% و 50 – 25% مشاهده می گردد. از گونه های عمده گیاهی منطقه می توان به آستراگالوس، آرتمیزیا، بروموس، آمیگدالوس، ارینژیوم، زیگوفیلوم و ... اشاره نمود.
پستی و بلندی های بستر منطقه حفاظت شده جاجرود
در کل حوزه دشت و سردشت جزء زمین های چیره می باشد، که در قسمت انتهایی جنوب و جنوب غربی مشاهده می گردد. پست ترین منطقه حوزه مورد مطالعه 1000 متر بالاتر از سطح دریا و بلندترین آن 2600 متر بالاتر از سطح دریا می باشد. فراوان ترین ارتفاع از نظر وسعت 1200 تا 1800 متر از سطح دریا می باشد و بر اساس کلاس های ارتفاع تهیه شده ارتفاعات (1400 تا 1800) وسعت بیشتری از سطح کل منطقه را اشغال می نماید. قسمت اعظم محدوده مورد مطالعه کوهستانی و تپه‌ماهوری و دربردارنده دامنه جنوبی رشته کوه های البرز مرکزی می باشد.
از نظر زمین شناسی می توان گفت که محدوده مورد مطالعه از نظر چینه شناسی، ژئومرفولوژی، حساسیت به فرسایش و نفوذپذیری وضعیت مناسبی دارد.
کاربری زمین های منطقه حفاظت شده جاجرود
در کل حوزه دشت و سردشت جزء زمین های چیره می باشد، که در قسمت انتهایی جنوب و جنوب غربی مشاهده می گردد. پست ترین منطقه حوزه مورد مطالعه 1000 متر بالاتر از سطح دریا و بلندترین آن 2600 متر بالاتر از سطح دریا می باشد. فراوان ترین ارتفاع از نظر وسعت 1200 تا 1800 متر از سطح دریا می باشد و بر اساس کلاس های ارتفاع تهیه شده ارتفاعات (1400 تا 1800) وسعت بیشتری از سطح کل منطقه را اشغال می نماید. قسمت اعظم محدوده مورد مطالعه کوهستانی و تپه‌ماهوری و دربردارنده دامنه جنوبی رشته کوه های البرز مرکزی می باشد.
| کاربری فعلی اراضی | مراتع | کشاورزی | باغات | جنگل | بیشه زار | گچی و شور | مناطق سنگی | بستر رودخانه |
| درصد در منطقه حفاظت شده جاجرود | 87.53 | 0.48 | 1 | 0.82 | 1.13 | 6.12 | 2.48 | 0.44 |
| درصد در پارک ملی خجیر | 86.12 | 0.66 | 3.21 | - | 4.31 | - | 4.64 | 1.24 |
| درصد در پارک ملی سرخه حصار | 90.65 | - | 0.32 | 1.47 | 2.47 | - | 5.09 | - |
مساحت و شیب منطقه حفاظت شده جاجرود
سطح منطقه حفاظت شده جاجرود معادل 4300 هکتار است، که 6% از کل منطقه را شامل می گردد، و دارای شیبی بالاتر از 65% می باشد. این مناطق پر شیب از لحاظ اکولوژیکی مناطقی بوده که با آن باید با احتیاط برخورد گردد.
بخش جنگلی منطقه حفاظت شده جاجرود
بخش کوچکی از زمین ها که عمدتاً شامل کوه های آراه کوه، سولک و یعقوب خان می باشد، زیر پوشش درخت و درختچه‌های جنگلی می باشد. به طور کلی در کنار مسیل ها و دره های آبدار و حاشیه رودخانه‌ها تک درخت یا درختچه هایی به چشم می خورد، اما در حقیقت نمی توان اسم جنگل را روی آنان گذاشت. در محدوده سرخه حصار بخش کوچکی از زمین ها به صورت بیشه‌زار و پارک جنگلی اداره می گردد.
وسعت زمین های جنگلی در دست کاشت و دست کاشت و بیشه زار در پارک ملی سرخه حصار 1420 هکتار و در پارک جنگلی خجیر 464 هکتار بیشه زار می باشد.
رودخانه‌های موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
بر پایه مطالعات اقلیمی صورت گرفته بر مبنای روش آمبرژه، اقلیم غالب در منطقه، اقلیم نیمه مرطوب سرد تعیین گشته است. برخی از شعبه های چند رودخانه مهم در منطقه حفاظت شده جاجرود به شرح زیر در جریان می باشد:
- رودخانه جاجرود و بخشی از رودخانه دماوند؛ که در شرق محدوده به جاجرود ریخته می شود.
- رودخانه رودهن؛ مرز شرقی محدوده را تشکیل داده است.
- حوضه آبریز جاجرود تا محل حمامک یا محل ورود به دشت ورامین؛ را می توان به دو واحد حوضه آبریز جاجرود و لواسانات و حوضه آبریز دماوند تقسیم بندی نمود. و همین طور سرشاخه‌های مهم رودخانه جاجرود شامل موارد زیر می گردند:
- آب میگون آب آهار
- رودخانه افجه
- رودخانه لوارک
که قبل از سد لتیان به هم پیوسته و در پایین دست رودخانه دماوند با سرشاخه هایی مانند ایرا و کریتون در محل ماملو به جاجرود ملحق و در جهت جنوب طی مسیر می نماید و پایینتر از روستای حمامک در دشت ورامین پراکنده می گردد. طبق مطالعات فیزیوگرافی و گزارشات که در مورد آبراهه ها منطقه انجام و تهیه شده به تعداد زیادی چاه، قنات و چشمه اشاره گردیده است، به صورتی که منطقه مورد مطالعه بر طبق آخرین آماربرداری، 707 حلقه چاه در لواسانات وجود دارد، از این مقدار فقط 16 حلقه آن چاه عمیق بوده و بقیه چاه ها نیمه عمیق هستند.
همچنین تعداد قنات های منطقه در لواسانات 38 رشته بوده که سالانه از آنها 6 میلیون متر مکعب آب برداشت می گردد. همچنین منطقه جاجرود به دلیل وضعیت طبیعی مناسب دارای تعداد زیادی چشمه می باشد، به طوری که فقط در محدوده لواسانات 74دهنه چشمه وجود دارد، که قسمت عمده آب آن به مصارف کشاورزی اختصاص داده می گردد.
گونه های جاندار موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
در منطقه تعداد 118 گونه پرنده و 38 گونه پستاندار و 27 گونه خزنده زندگی می نمایند. سه گونه پلنگ، قوچ، آهو حمایت شده و یک گونه دیگر به نام پازن در معرض خطر می باشند. از پرندگان موجود در منطقه جاجرود هم تعداد 18 گونه حمایت شده و هفت گونه در خطر انقراض و یک گونه آسیب پذیر می باشد، که همگی جزء پرندگان غیر بومی منطقه می باشند. که در ادامه نام برخی از حیوانات موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود آورده شده است:
- پازن (Capra aegagrus)
- قوچ و میش (Ovis ammon)
- پلنگ (Pantherapardus)
- گرگ (Canis lupus)
- روباه (Vulpes vulpes)
- شغال (Canis aureus)
- گربه وحشی (Felis catus)
- کفتار (Hyaena Hyaena)
- سیاه گوش (Lynx lynx)
- گراز (Sus scrofa)
- تشی (Hystrix indica)
- گورکن (Meles meles)
- خرگوش (Lepuscapensis)
- هامستردم دراز (Calomyscus bailwardi)
- جرد ایرانی (Merionespersicus)
- موش صحرایی (Apodemus sylvaticus)
بخش‌های مختلف پارک ملی خجیر در گذشته نه چندان دور پذیرای بز، پازن، قوچ و میش بخش‌های مختلف البرز مرکزی، طی دوره پائیز و زمستان بوده است، ولی در حال حاضر به علت شرایطی که در آن حکم فرما می باشد، در حقیقت تبدیل به یک دایره بسیار محدوده گردیده، که دامنه حرکت و حوش در داخل خودش هم بسیار تنگ و تحت فشار است.
سرشماری و آمار گونه های جانوری موجود در منطقه حفاظت شده جاجرود
همان گونه که در بخش وضعیت موجود اجتماعات جانوری مشخص گردید، جمعیت گونه های حیات وحش طی سال های اخیر به شدت کاهش یافته است. این کاهش جمعیت در بعضی از گونه‌ها حدود 90 درصد می باشد. با وجودی که در گذشته هر سال آماربرداری هایی از جمعیت حیات وحش صورت می گرفت، اما متأسفانه در حال حاضر به جز اطلاعات شفاهی بعضی از محیط بانان قدیمی اطلاعات چندانی از مقدار گونه‌ها و آمار حیات وحش منطقه در دست نمی باشد.
اما براساس همین اطلاعات و شواهد موجود تعداد زیادی از حیوانات مختلف به خصوص قوچ و میش، کل و بز، پلنگ، کبک و تیهو در این منطقه وجود داشته است. به طوری که در سال های پیش از سال 1357 افرادی که از جاده تهران - آبعلی و یا تهران - فشم رفت و آمد می نمودند، قادر بودند گله‌های 100 و 200 رأسی پازن، قوچ و میش را در حال چرا در نزدیک جاده مشاهده نمایند. (طبق اطلاعات موجود تعداد این دو گونه متجاوز از 20000 رأس بوده است).
حفاظت و مدیریت منطقه حفاظت شده جاجرود
در اوایل انقلاب به علت تجاوز شکارچیان و زمین خواران و سپس تصرف بخش هایی از آن جهت ایجاد پادگان و سایر تأسیسات نظامی، جمعیت حیات وحش به نحو شدیدی کاهش یافت و زیستگاه های آن ها به سرعت مورد تخریب قرار گرفت. سازمان حفاظت محیط زیست هم تحت تأثیر جو موجود و ضعف شدید بخش‌هایی از این منطقه را حذف و یا تجزیه نمود، که نتیجه آن ایجاد 4 منطقه به نام پارک ملی سرخه حصار با وسعت 9380 هکتار، پارک ملی خجیر با وسعت 11570 هکتار، منطقه حفاظت شده جاجرود با وسعت 51650 هکتار و منطقه حفاظت شده ورجین با وسعت 28000 هکتار می باشد.
در حال حاضر علاوه بر زمین های کشاورزی، باغات و عرصه روستاها و آبادی های غیرمسکونی و استقرارگاه های موقت جوامع انسانی موجود در منطقه مورد مطالعه، بخش قابل توجهی از محدوده در تصرف سازمان های عمومی همچون سپاه و ارتش و یا تعاونی های مسکن می باشد.
گونه های حفاظت شده و در خطر انقراض در منطقه حفاظت شده جاجرود
پلنگ در سال 1356 به تعداد 32 قلاده در منطقه وجود داشته، که طی سرشماری سال 1380 به 2 قلاده؛ قوچ و میش در سال 1356، 18000 شمارش شده و در سال 1380 تعداد آن به 2765؛ بز و پازن که در 1356 تعداد آن 3000 رأس بوده در سال 1380 به 327؛ آهو در 1356، 450 رأس بوده که در سال 1380 به 35 رأس رسیده است.
در قسمت های قبلی مقاله در مورد منطقه بندی و نحوه مدیریت منطقه حفاظت شده قبل و بعد از انقلاب اسلامی، واگذاری مناطق به برخی ارگان های و سازمان ها، پوشش گیاهی و گونه های جانوری و ... را مورد بحث قرار دادیم. ولی منطقه حفاظت شده جاجرود شامل مناطقی مسکونی و روستایی هم می گردد که در قسمت چهارم مقاله «آشنایی با پارک های ملی خجیر، سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود» روستاهای این منطقه و ساکنان و بومیان آن را مورد بررسی قرار می دهیم. منطقه حفاظت شده جاجرود در استان تهران قرار گرفته و روستاهای مهم آن عبارتند از:
- جاجرود
- سرخه‌حصار
- قصر فیروزه
- توچال (شرق تهران)
- چهل قز
- سنگ تراشان
- قشلاق نمک
- ده کریم
- اصلان
- دهک
- قره چشمه
- زردستان
- باغ کمش
- رستان
با توجه به بررسی های انجام گرفته، مشخص گشت در محدوده مطالعاتی مجموعه مناطق جاجرود 35 روستای مسکونی وجود دارد. هر چند بافت بعضی از نقاط مسکونی مانند پارچین و خرم دشت تا حدودی شهری می باشد، ولی هیچ نقطه شهری در محدوده مورد مطالعه وجود ندارد. هر چند عده ای از اهالی روستای توچال در بخشی از سال (اواخر خرداد تا اوایل مهرماه) دام های خود را در این مناطق تعلیف می نمایند و جزء عشایر لار به حساب می آیند، ولی در درون منطقه جاجرود منحصراً روستا نشین هستند و در شمار جوامع روستایی قرار می گیرند. علاوه بر روستاهای مذکور حدود 49 روستای غیر مسکونی هم در این منطقه وجود دارد.
چهار روستا 11.4% از روستاهای مسکونی منطقه بیش از 1000 نفر جمعیت دارد، و بقیه روستاهای مسکونی منطقه عمدتاً کوچک و به شکلی که تنها 25.8% روستاهای مسکونی بیش از 100 خانواده را در خود جای می دهند و حدود 54.2% روستاهای مسکونی کمتر از 25 خانواده دارند. به استناد نتایج این بررسی، در محدوده پارک ملی سرخه حصار روستایی وجود ندارد. ولی روستاهای منوچهر آباد، قهوه خانه کرد، کاچیلو، خجیر، تخت چنار، سعید آباد و مزارع و روستاهای غیر مسکونی دره جان مهر، تحت یارامین گرمینگ اشترگردن و مرغداری سعید در درون پارک خجیر قرار دارد.
ساکنان روستاهای منطقه حفاظت شده جاجرود را می تواند از نظر سابقه الگوی زندگی و شیوه های سکونت و سوابق حیات اقتصادی - اجتماعی به دو گروه تقسیم نمود، گروهی که شامل بازماندگان عشایری می باشند، که در حکومت رضا شاه از استان های دیگر کشور به این منطقه کوچ نموده اند؛ این گروه دارای منشأ قبیله‌ای و عشایری می باشند و در مواردی مانند نگهداری و چرای دام و رمه گردانی دارای اشکالی از فعالیت‌های محلی می باشند.
این گروه از خانواده ها در بخش هایی از سال در ییلاق های لار زندگی می نمایند و برای نگهداری و حفاظت از دام‌ها در شب و همچنین بهره برداری از مراتع در گروه های 3 تا 5 خانواده به نام ایشوم متشکل می گردند. اگر چه این نوع همکاری و معاضدت بین خانواده ها در خارج محدوده مورد مطالعه انجام می گیرد، ولی باید توجه داشت که هماهنگی و همکاری در برنامه زمانی استفاده از مراتع، نگهداری و چرای دام‌ها و حفاظت آن ها در شب و تنظیم ارتباط بین مرتع داران و مراتع دولتی از همکاری های آن ها در زمینه دامداری می باشد.
این نوع همکاری در فعالیت‌های دامداری در منطقه جاجرود به حداقل ممکن می رسد، زیرا دام ها عمدتاً متکی به علوفه دستی و پس چرا مزارع هستند و علاوه بر آن هر خانواده بهره بردار در مرتع، خود را در چهار چوب پروانه چرای دام به گونه‌ای سازمان می دهد که برای تأمین غذای دام های خود در فصل های پاییز و زمستان با مشکل جدی روبرو نگردد، در دیگر فعالیت ها هم مثل زراعت و باغداری و... سازمان اجتماعی کار جمعی و مشارکت وجود ندارد.
از بین این گروه از روستاها می توان به روستاهای توچال، لپه زنگ،... و توتک اشاره نمود. گروه دیگر از روستاها عمدتاً دارای جمعیت مهاجر می باشند و کشت و کار و دامداری اندکی دارند و به علاوه همکاری و معاضدتی در زمینه فعالیت های تولیدی ندارند و هر خانواده منافع شخصی و کوتاه مدت خود را بر هر گونه باورهای فرهنگی ترجیح می دهد. پس بین این گروه از بهره برداران پیشینه و سابقه‌ای در زمینه ایجاد سازمان های اجتماعی کار و امور مشارکتی وجود ندارد.
یادآور می گردد که الگوی زندگی ساکنان موجود در منطقه جاجرود روستانشینی می باشد، ولی از بین 35 روستا موجود در این منطقه، فقط تعداد انگشت شماری از آن ها دارای ریشه اصلی روستایی و وابستگی مکانی به منطقه می باشند و جمعیت سایر روستاهای منطقه را مهاجرین تشکیل می دهند که هیچ گونه عرق، تعصب و حساسیتی در زمینه مکان زندگی خود و حفاظت از آن ندارند.
حدود 6000 هکتار از محدوده مورد مطالعه، جهت ایجاد فضای سبز و جنگل کاری به سازمان جنگل ها و مراتع و سازمان پارک ها واگذار گشته است. این زمین ها عمدتا در شمال ناحیه واگذاری به صنایع دفاع قرار دارد. که متأسفانه با گونه های غیر بومی اقدام به جنگل کاری شده است.
در سال های پس از انقلاب به دلایل مختلفی مانند مشخص نبودن وضعیت مدیریت این مناطق که قبلاً به عنوان شکارگاه سلطنتی زیر نظر وزارت دربار اداره می گشت، این منطقه مورد هجوم دامداران و ارگان‌های مختلف قرار دارد، با شروع جنگ تحمیلی مانورهای نظامی در کفه قصر فیروزه واقع در پارک ملی سرخه حصار آغاز گشت و به تدریج قسمت هایی از این پارک تحت تصرف ارگان های نظامی مختلف قرار گرفت.
از سوی دیگر پس از واگذاری این مناطق به سازمان حفاظت محیط زیست، به علت ضعف موجود در سازمان و در اثر فشار دامداران و مردم، یکپارچگی این منطقه که بالغ بر 150000 هکتار بود از هم گسست. مناطق خجیر و سرخه حصار به دلیل ایجاد یک راهروی وسیع در بین آن ها از هم تفکیک گشته اند و منطقه ورجین ارتباط خود را با این مناطق کاملاً از دست داده است. بسیاری از زیستگاه ها و چشمه ها به تصرف مردم درآمدند و دام‌های اهلی در سطح منطقه پراکنده گشتند.
عوامل کاهش جمعیت حیات وحش در منطقه حفاظت شده جاجرود
در شرایطی که در بالا نیز اشاره گشت، فضای زندگی حیات وحش منطقه هر روز کوچکتر و کوچکتر گردید و جانوران موجود در آن یا منطقه را ترک نمودند و یا توسط شکارچیان و سگ‌ها از میان رفتند. براساس بررسی های انجام گرفته مهمترین عوامل کاهش جمعیت حیات وحش به‌شرح زیر می باشد:
واگذاری قسمت های مختلف منطقه محافظت شده جاجرود به ارگان ها و نهادها
حدود یک سوم از محدوده پارک ملی سرخه حصار به سپاه پاسداران واگذار شده است. ضمناً مجتمع نظامی قدس هم درون این پارک قرار دارد. قابل ذکر است که سپاه پاسداران علاوه بر ایجاد پادگان، از این بخش از پارک به عنوان منطقه مسکونی استفاده می نماید. قسمتی از این منطقه که واگذار شده، امروزه به شهر تهران پیوسته است.
در محدوده پارک خجیر علاوه بر پاسگاه، شکاربانی واقع در شرق روستای ترقیان پایین، پاسگاه پلیس راه جاجرود، بخش جنوب غربی این پارک در مجاورت روستای تجریان به سازمان صنایع دفاع واگذار گردیده است، علاوه بر این بخشی از پارک ملی سرخه حصار در منطقه زرشکی و حد فاصل این دو پارک در بخش شمالی آن، در محدوده دهستان سیاهرود و بخشی از دهستان بهنام پازوکی شمالی به سازمان صنایع دفاع واگذار گردیده است.
در منطقه محافظت شده جاجرود، در خارج از محدوده دو پارک ملی یاد شده، دو منطقه به پادگان واگذار شد و یکی از این دو در جنوب روستاهای توتیک و لپه زنگ در محدوده دهستان غنی آباد شهرستان ری قرار دارد و دیگری در کنار آبادی ده امام قرار گرفته است. در سال 1362 هم بخشی از منطقه واقع در جنوب توچال برای پادگان آموزشی واگذار گردید.
در ضمن اخیرا یک منطقه در درون پارک ملی خجیر جهت ایجاد سایت واگذار شده است، علاوه بر این جنوب همین منطقه مستثینات زاغه مهمات پارچین در شهرستان ورامین است و ایستگاه هواشناسی یورد شاه، سایت دیدبانی سد لتیان، سایت نیروی هوایی در جنوب روستای ترکمن ده از استقرارگاه های انسانی موجود در منطقه می باشد.
همچنین قسمتی از پارک ملی خجیر و منطقه حفاظت شده جاجرود در اختیار صنایع دفاع می باشد، در نتیجه تمام زمین های مذکور واگذار شده است، اما علاوه بر این زمین ها، یک پادگان آموزشی قبل از انقلاب در جنوب روستاهای لپه زنگ و توتک ایجاد شده و همچنین زاغه مهمات پارچین در شمار مستثینات نظامی پیش از انقلاب واقع در محدوده مطالعاتی جاجرود بوده است.
شکار غیرمجاز در منطقه محافظت شده جاجرود
با وجود اینکه شکار و صید در پارک های ملی و مناطق حفاظت شده ممنوع می باشد، اما به علت چسبیده بودن مناطق مورد مطالعه به شهر تهران و عدم امکان کنترل کامل شکارچیان، شکار غیرمجاز به ویژه در سال های پس از انقلاب به شدت انجام می گرفت. در این سال ها تعداد بسیار زیادی از متخلفان با انواع سلاح جنگی و شکاری به حیات وحش منطقه یورش برده اند.
چرای احشام در منطقه حفاظت شده جاجرود
پارک های ملی خجیر، سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود در مسیر دام های مهاجر قرار دارد. هر سال در اوایل بهار تعداد زیادی دام از مناطق مختلف به ویژه محدوده شهرستان ورامین در مسیر مهاجرت خود به مناطق البرز و به ویژه پارک ملی لار از این منطقه عبور می نمایند.
این دام ها در اوایل فصر پاییز و با آغز فصل سرما دوباره وارد این منطقه می گردند و پس از مدتی توقف عازم مناطق جنوبی مثل ورامین و پیشوا می گردند. با حضور دام و سگ های وابسته به گله های دامی، انتقال بیماری های دامی و بیماری هایی که توسط سگ سانان به عنوان واسطه به حیات وحش انتقال می یابد، در منطقه شیوع یافته است، که از تهدیدهای مهم حیات وحش منطقه می باشد.
ایجاد راه های ارتباطی در منطقه محافظت شده جاجرود
در سال های اخیر چندین راه در منطقه ایجاد شده، که تأثیرات منفی زیادی بر حیات وحش منطقه بر جای گذاشته است، که از مهمترین آن جاده پارچین می باشد. این جاده که در زمان جنگ و بدون رعایت اصول زیست محیطی ایجاد گردید، سبب قطع ارتباط بین زیستگاه های شرق با غرب رودخانه جاجرود گردید، که نه تنها دسترسی جانوران مناطق غربی را به آب رودخانه مختل نمود، بلکه به مهاجرت سالیانه جانوران دو طرف رودخانه هم آسیب وارد نمود، که این امکان وجود داشت که حداقل به جای بریدن کوه، با ایجاد چند تونل این ارتباط را حفظ نمود.
تعریض بدون رعایت ضوابط زیست محیطی جاده تهران به رودهن هم در جلوگیری از مهاجرت بهاره و پائیزه جانوران وحشی، به ویژه قوچ و میش‌هایی که با آغاز فصل سرما از دامنه‌های جنوبی دماوند، مثل منطقه لار به این مناطق مهاجرت می نمودند، تأثیر زیادی گذاشت. یادآور می شود که جاده آسفالته تهران - پردیس به طول 23 کیلومتر از منطقه حفاظت شده جاجرود و ناحیه شمالی پارک خجیر می گذرد.
در سال های اخیر برخی اوقات مشاهده می گشت، که بعضی از قوچ و میش های مهاجر که از مناطق لار راهی قسمت های مختلف منطقه محافظت شده جاجرود می گشتند، مدت های طولانی در پشت جاده تهران دماوند توقف نموده، اما به دلیل تردد ماشین‌ها جرأت عبور از جاده را به خود نمی دادند.
ایجاد خطوط انتقال نیرو و انرژی در منطقه حفاظت شده جاجرود
لوله گاز از منطقه بالای محل احداث سد ماملو و از کنار ساختمان پاسگاه ماملو عبور نموده و تا طاهر آباد بومهن ادامه دارد. طول لوله گاز موجود در منطقه مورد مطالعه حدود 12 کیلومتر می باشد. دو رشته برق فشار قوی در منطقه محافظت شده جاجرود وجود دارد و دکل برق فشار قوی هم در پارک بوده و هم از میان پارک ملی سرخه حصار می گذرد.
پراکندگی زباله و نخاله در منطقه حفاظت شده جاجرود
وجود زباله‌های تولید شده توسط پادگان ها و مکان های مسکونی موجود در منطقه یکی دیگر از عواملی است که زیستگاه جانواران را تخریب نموده است. تخلیه زباله ها و نخاله ها در داخل پارک بدون رعایت ضوابط مصوب، از دیگر عواملی به حساب می آید که خود سبب تحریک مداوم پارک گشته است.
معرفی گونه‌های غیر بومی به منطقه حفاظت شده جاجرود
معرفی گونه‌های غیر بومی که منجر به از بین رفتن موجودیت تنوع زیستی و نابودی گونه‌های آندمیک می شود. امروزه گونه‌های غیر بومی با آفات مقایسه می گردد و ریشه کنی آن ها در کانون‌های تنوع زیستی از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد. در قسمت های قبلی مقاله آموختیم که منطقه حفاظت شده جاجرود به خاطر عدم مدیریتی که طی چند سال اول انقلاب اسلامی داشته است و بعدها مدیریت آن به سازمان مدیریت محیط زیست و قسمت هایی از آن به تعدادی از ارگان ها و سازمان های دولتی واگذاری گردید.
اما بعد از آن همچنان عوامل دیگری در کاهش حیات وحش و آسیب دیدن منطقه حفاظت شده جاجرود طی سال های گذشته دخیل بوده است که تعدادی را در مقاله قبل آموختیم، و در ادامه تعدادی دیگر از عوامل کاهش حیات وحش منطقه حفاظت شده جاجرود را بررسی می نماییم.
وجود معادن در منطقه حفاظت شده جاجرود
در جنوب و جنوب غربی پارک سرخه حصار معادن گچ و آهک چهل قز، مسگرآباد، سرمعدن گچ در منطقه لواسان بزرگ، مسگرآباد و دیگری در روستای چهل قز قرار دارد. در ضمن معدن آهک مسگرآباد و سیاه دره و معادن ماسه و شن مامالو و اسلوکو و همچنین معادن سنگ سیمان شمال و سنگ تراشی از دیگر معادن منطقه می باشد، که این معادن به طور عمده توسط اهالی خارج از منطقه مورد بهره برداری قرار گرفته است.
حذف بخشی از منطقه حفاظت شده جاجرود
حذف 12000 هکتار از مساحت منطقه در بخش دشتی که منطبق بر زیستگاه زمستانه قوچ و میش و زیستگاه دائمی آهو در منطقه سرخه حصار بود، هم از دیگر عوامل تهدید برای منطقه حفاظت شده جاجرود به حساب می آید.
احداث سد ماملو در منطقه حفاظت شده جاجرود
احداث سد ماملو و به زیر آب رفتن بخشی از زیستگاه های گیاهی و جانوری و گذارهای مهاجرتی حیات وحش سبب آسیب جبران ناپذیری در منطقه گشته است. سد ماملو بخشی از غرب منطقه جاجرود و همچنین جنوب و بخشی از جنوب غربی پارک خجیر را در بر می گیرد.
تهدید وسعت و تمامیت پارک توسط کلان شهر تهران
مناطق مورد مطالعه و به ویژه پارک ملی سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود به علت چسبیده بودن به شهر تهران و با ارزش بودن زمین های آن مورد توجه ارگان ها و افراد مختلف می باشند و به همین علت قسمتی از آن ها از تصرف سازمان حفاظت محیط زیست خارج گردیده است. با وجود این که در حال حاضر امکان تملک مجدد پادگان ها و سایر زمین های تصرف شده وجود ندارد، ولی نباید از هیچ گونه تلاشی در این مورد دریغ گردد.
از سوی دیگر در حال حاضر هم زمین های قسمت های مختلف منطقه حفاظت شده جاجرود در معرض تهدید قرار گرفته است. دستگاه هایی مانند تعاونی وزارت جهاد کشاورزی تصرف قسمتی از این زمین ها را دارند. همچنین فرمانداری شهرستان پاکدشت متقاضی ایجاد فضای سبز در جنوب روستای ده امام می باشد. بنابراین برای حفظ این مناطق باید اقدامات زیر انجام گیرد:
- سازمان حفاظت محیط زیست با انجام اقدامات و توجیهات لازم نسبت به جلب، حمایت و همکاری مقامات و تشکل‌های مردمی در امر حفاظت و رفع تجاوزات انجام شده به زمین های پارک های خجیر، سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود اقدام نمایند.
- با اختصاص دادن بودجه لازم و انجام اقدامات قانونی نسبت به خرید زمین های و چشمه های موجود در بعضی از مناطق حساس اقدام نمایند.
- با انجام اقداماتی از قبیل حصارکشی و ایجاد کانال مرز این مناطق مشخص گردد.
- از انجام اقداماتی از قبیل کاشت درختان غیر بومی در منطقه جلوگیری گردد.
- دام های موجود در منطقه اخراج و از عبور دام های مهاجر جلوگیری به عمل آید. از آن جایی که با ایجاد سد ماملو جاده موجود پاسداران پارچین به زیر آب فرو خواهد رفت و با توجه به اینکه در حال حاضر جاده خراسان به علت تعریض و ایجاد پل های از قابلیت کافی جهت ترددهای مجموعه نظامی پارچین، برخوردار می باشد؛ بنابراین پیشنهاد می گردد از احداث مجدد این جاده جلوگیری به عمل آورده گردد.
- به منظور ایجاد تسهیلات در امر مهاجرت و آمد و رفت حیوانات وحشی لازم است در تقاطع های حساسی که به دلیل عبور جاده مسیرهای حساس قطع شده نسبت به ایجاد پل های ویژه عبور حیوانات وحشی اقدام نمایند.
- با احداث سد ماملو بخش وسیعی از زمین های پارک ملی خجیر به زیر آب فرو رفته که از انجام اقداماتی نظیر رهاسازی ماهیان غیربومی در دریاچه این سد در آینده خودداری گردد.
- به منظور بهبود وضعیت آبزیان رودخانه‌ها از اقداماتی نظیر برداشت شن و ماسه که علاوه بر گل آلود نمودن آب، موجب تخریب بستر و تغییر مسیر رودخانه می گردد، در طول مسیر جلوگیری گردد.
- با احداث سد ماملو باید به منظور جلوگیری از خشک شدن آب رودخانه جاجرود که اثرات بسیار نامطلوبی بر آبزیان و حیات منطقه دارد، حق آبه‌ای جهت این رودخانه مشخص گردد.
منطقه حفاظت شده جاجرود با داشتن گونه های جانوری و پوشش گیاهی و دیگر مزایایی که در مقاله 6 قستی فوق اشاره گشت، بسیار مورد توجه شکارچیان و حتی سازمان ها و ارگان های دولتی و خصوصی قرار دارد. بنابراین باید سازمان حفاظت محیط زیست کشور اقدامات فوری و جدی تری را برای حفاظت از منطقه جاجرود و پارک های آن انجام دهد. البته که خود ما نیز باید در این مورد هوشیار باشیم و سعی نماییم حداقل به هنگام گردش در مناطق مجاز این منطقه نهایت تلاش خود را به کار بریم تا در آن جا آلودگی از خود بر جای نگذاریم و در صورت مشاهده استفاده غیر مجاز از این منطقه و حتی شکار غیر مجاز به مقامات مرتبط اطلاع دهیم.