باغ عفیف آباد شیراز | تاریخچه و معرفی کامل رویایی‌ترین باغ دنیا
یکی از قدیمی‌ترین باغ‌ها، باغ عفیف آباد شیراز است و هنوز هم زیبایی و سادگی تاریخی خود را حفظ کرده است. در سردر باغ 4 ستون گچی وجود دارد که با الهام از ستون‌های تخت جمشید ساخته شده‌اند. همچنین در بالای سردر نقش دو شیر دیده می‌شود. بعد از گذراندن درب باغ و سپس راهرو به قسمت اصلی باغ می‌رسید. باغ عفیف آباد مکان بسیار دیدنی است، زیرا نمونه کاملی از هنر گُل کاری ایرانی به شمار می‌رود. در این مجموعه یک بنای شاهانه، یک موزه و باغی جذابوجود دارد.
عفیف آباد را می‌توان در زمره زیباترین و کهن‌ترین باغ‌های شیراز قرار داد که ویژگی معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاریه را در خود قرار داده است. بازدید از این باغ برای عموم مردم که علاقه به آشنایی با بناهای تاریخی و ابزارآلات جنگی دارند، برای فعالان، دانشجویان، پژوهشگران و علاقمندان به رشته‌های گردشگری، معماری، مرمت، تاریخ و عکاسی بسیار جذاب خواهد بود. اما متاسفانه معلولان تنها به محوطه باغ مجموعه دسترسی راحت دارند و سالمندان و ناتوانان جسمی نیز ممکن است در بالا رفتن از پله‌های بنا‌ها دچار مشکل شوند.
عفیف آباد نمونه عالی گل آرایی در باغ ایرانی
اگر راه‌تان به سمت خیابان عفیف آباد شیراز کج شود، در میان همهمه آن، دری را می‌بینید که بر سردرش نام باغ عفیف آباد نقش بسته است. اینجا همان جایی است که حال و هوای شما را تازه می‌کند و سفری متفاوت در تاریخ را برای‌تان رقم می‌زند؛ باغی قاجاری و متعلق به دوران ناصرالدین شاه که ساختمانی مجلل و دو طبقه در میان خود دارد و با همت ارتش، موزه نظامی نیز در آن برپا شده است.
همچنین در این گشت و‌گذار یکی از باغ‌های کهن و زیبای شیراز را می‌بینید که آن را میزبان نمونه‌ای عالی از گُل کاری ایرانی می‌دانند و ظرأفت نقش و نگار‌هایش را در کمتر جایی می‌توان دید. وسعتش به حدود 127000 متر مربع می‌رسد و می‌توانید لحظاتی به یادماندنی را در قهوه خانه‌اش بگذرانید و یا قدمی در کنار درختان تنومندش بزنید. زیبایی‌ها و ارزش بالای این باغ باعث شد تا در تاریخ 10 خرداد 1351 نامش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد و بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد.
وقتی به عمارت میان باغ می‌رسید کمی سر به هوا می‌شوید؛ کمتر کسی می‌تواند از خِیرِ تماشای نقاشی‌های ظریف در سقف این ساختمان بگذرد و آن‌ها را ندیده بگیرد. ستون‌های برافراشته این سازه، بهانه خوبی برای ثبت عکس‌های زیبا به شما می‌دهند. کافیست به سراغ بخش اجاره لباس‌های سنتی در باغ بروید و تن پوش سنتی شیراز را بر تن کنید؛ حالا همه چیز آماده است تا خاطره بسازید و کلی عکس‌های قجری و شاهانه ثبت نمایید. در کنار عمارت توپ و تانک‌ها را می‌بینید؛ شاید کمی برای‌تان عجیب باشد اما باید باور کنید که حتی حضور این آلات جنگی نیز چیزی از دلنشینی باغ کم نمی‌کند.
تاریخچه
در دوره قاجار و سال 1284 هجری قمری بود که میرزا علی محمدخان قوام الملک دوم بنایی را در یکی از محله‌های اعیان نشین شیراز ساخت. علی محمدخان پسر حاج علی اکبر خان قوام بود و به قوام الملک شهرت داشت. خاندان قوام شیرازی از خاندان‌های قدرتمند و با نفوذ شیراز در دوره قاجار بودند و تسلط زیادی بر این منطقه داشتند. میرزا علی محمدخان برای احداث بنای شاهانه‌اش باغی را در خیابان عفیف آباد کنونی خرید که به دوره صفویان تعلق دارد. یعقوب خان ذوالقدر -حکمران فارس در زمان شاه عباس - قلعه‌ای محکم از سنگ‌های گورستان جعفرآباد و مصلی در باغ ساخت و نامش را گلشن نهاد. ساختمان به مرور زمان تخریب شده بود و حال نوبت قوام الملک دوم بود تا به آن سر و سامانی دهد.
او به نوسازی باغ و درختانش همت گماشت و عمارتی زیبا و چشم نواز را در میان آن ساخت. قوام الملک دوم برای آبیاری درختان باغ قنات «لیمک» را در همان حوالی خرید و به این ترتیب مجموعه‌ای کامل را برای خود بنا نمود. در اواخر دوران قاجار، عفیفه خانم، خواهرزاده بانی باغ، آن را به دست آورد و ساختار آن را متحول ساخت. این تغییرات به حدی بود که کم کم نام باغ به عفیف آباد مشهور شد. در زمان پهلوی، وارثان باغ، این بنای شاهانه را به فرح پهلوی همسر محمدرضا شاه هدیه داده‌اند و در سال 1340 خورشیدی نیز ارتش آن را در مزایده به دست آورد. ارتش، حدود 7 سال از 1342 تا 1349 خورشیدی برای مرمت قسمت‌های مختلف این باغ زمان گذاشت.
آن‌ها از الگوی کاخ ورسای فرانسه برای محوطه‌سازی باغ استفاده کردند. این مکان در آن زمان تفرجگاهی برای امرای ارتش به شمار می‌رفت و طبقه دوم آن نیز برای استقرار فرح دیبا و خاندان پهلوی آماده شده بود. پس از انقلاب اسلامی این مجموعه همچنان به ارتش تعلق داشت و همزمان با روز ارتش در تاریخ 29 فروردین 1370، به موزه نظامی شماره 2 کشور تبدیل شد. از آن زمان تاکنون این اثر به عنوان موزه نظامی تحت اختیار سازمان عقیدتی و سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران قرار دارد و دارای دو بخش اصلی موزه اسلحه و موزه عبرت تقسیم شده است.
معماری و بخش‌های مختلف مجموعه عفیف آباد
در عفیف آباد شاهد آمیزه‌ای از ویژگی‌های معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجار می‌باشید. دیواری آجری دور تا دور باغ کشیده شده و آن را از مناطق اطراف جدا نموده است. ورودی باغ، یک در چوبی است که در ضلع شمالی آن قرار دارد و در پیشانی سردر، نقش دو شیر به چشم می‌خورد که گویی در را میان پنجه‌های خود دارند. از در که بگذرید وارد دالانی می‌شوید که شما را به فضای اصلی باغ هدایت می‌کند. در دو سوی این دالان دو اتاقک با سقف چوبی قرار دارد که اتاق نگهبانی هستند.
حوضی مستطیل شکل و بزرگ فواره دار و درختان اطراف آن اولین چیزی است که در بدو ورود به باغ به چشمتان می‌آید. این حوض علاوه بر زیبا کردن مجموعه، فضای باغ را در فصول گرم نیز خنک می‌کند. باغ‌آرایی و گل‌آرایی بسیار زیبایی در این باغ به چشم می‌خورد که نمونه ارزشمندی از گل‌آرایی ایرانی به شمار می‌رود. وجه تمایز این باغ از سایر باغ‌ها حفظ کامل شیوه باغ‌آرایی سنتی ایرانی در آن است و اثری از باغ‌آرایی نوین در آن به چشم نمی‌خورد. گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض مستطیلی شروع می‌شود و در امتداد آن، ساختمانی چشمنواز خودنمایی می‌کند. ابعاد باغ حدود 500 در 250 متر است که در تمام گذرگاه‌های آن، درختان سرو و کاج و چنار، بید، عرعر و... و درختان میوه‌ای همچون انار و نارنج قد علم کرده‌اند و در باغچهها نیز آبنما وجود دارد.
ورودی اصلی باغ در زمان قوام الملک، سردری با ستون‌های مزین به تزیینات تخت جمشید داشت؛ اما به مرور دستخوش تغییراتی شد. قوام الملک دوم در ورودی این باغ یک مسیر بیضی ایجاد کرده بود که اتومبیل‌ها در آن تردد می‌کردند و می‌توانستند تا جلوی پله ورودی ساختمان بیایند. گذرگاه اصلی باغ در طول بزرگتر آن قرار دارد و برای همین، کارشناسان تغییر ورودی اصلی باغ را به زمان بازسازی آن در زمان قوام الملک نسبت می‌دهند. آن‌ها بر این باورند که در طرح قرن هشتمی باغ، ورودی شرقی، ورودی اصلی به شمار می‌آمده است. شاهد دیگر بر این ادعا ساختمان کوشک است که در جهت شمالی-جنوبی کشیده شده و به همین دلیل نمای اصلی آن در ضلع شرقی رؤیت می‌شود.
طرح کاشت درختان همیشه سبز سرو و کاج در محور شرقی-غربی، طرح کاشت متداول در گذرگاه اصلی باغ ایرانی است و وجود جریان آب و مکث آن در قسمت‌های مختلف نیز ساختار باغ ایرانی را تداعی می‌کند. بر اساس ساختار باغ می‌توان محور شرقی-غربی را به عنوان محور اصلی آن در نظر گرفت که محور‌های فرعی عمود بر آن شکل گرفته‌اند. عمارت کوشک درست در یک نقطه تلاقی خاص قرار دارد و گویی در میان بهشت واقع شده‌اند.
گذرگاه اصلی، حکم ستون فقرات باغ را دارد؛ عناصر مهم کارکردی در ارتباط با همین محور شکل گرفته و منظر اصلی نیز در آن به وجود آمده است. این محور چشم‌اندازی بی‌انتها را به وجود آورده که در باغ‌های ایرانی به وفور دیده می‌شود. محور اصلی در شکل دهی هندسه و معنای باغ ایرانی اهمیت زیادی دارد و نقش آن در تعیین چگونگی ساختار باغ و فضای حاصل از آن کاملاً بدیهی است. این گذرگاه در باغ‌های مختلف شکل گوناگونی به خود می‌گیرد و در باغ عفیف آباد نیز چهره خاص خود را دارد.
انشعاب گذرگاه اصلی به دو خیابان کوچک‌تر باعث شده تا فضایی در میان آن‌ها شکل بگیرد. محور اصلی در امتداد خود به فضایی باز می‌رسد که همان چمن مقابل کوشک است. همین مسأله تنوع در دید و منظره را پدید می‌آورد و باغ را از یکنواختی در می‌آورد. گویی این ساختار می‌خواهد نظر انسان را به فراسوی فضای محدود و انسان‌ساخت جلب کند و او را به فکر وا دارد. در اینجا چمن، عنصری واسطه میان دو حوض آب می‌شود و پیش‌فضایی را برای ورود به کوشک برای مهمانان فراهم می‌سازد.
جالب اینجاست که مانند هر باغ ایرانی دیگری، دو فضای مشابه را، جز در مواردی معدود نمی‌توان در باغ یافت و همین است که میل قدم زدن و کشف جلوه‌های تازه را در انسان پدید می‌آورد. در فضا‌هایی چون گذرگاه اصلی، گذرگاه دور باغ، حیاط کوشک، ورودی باغ و حیاط خلوت و ... تنوع به خوبی دیده می‌شود و این امر در چشم انداز محور اصلی نیز مشهود است. در اینجا از گذرگاه اصلی عبور میکنید که درختان آن را از دو سو احاطه کرده‌اند و دیدی محدود را پیش روی‌تان می‌گذارند، سپس فضایی وسیع و باز را می‌بینید و ردیف درختان، چمن، عمارت کوشک و حوض مقابل آن جان‌تان را تازه می‌کنند.
عمارت باغ عفیف آباد
این ساختمان 2 طبقه دارد که دارای شباهت‌هایی به باغ ارم شیراز است و حدود 30 اتاق و تالار را در آن می‌توان یافت. تمامی اتاق‌ها سقف و درهای چوبی دارند که همگی دارای تزییناتی قابل توجه هستند. نمای اصلی عمارت باغ مانند باغ ارم شیراز، به سمت شرق است و حوض بسیار وسیع باغ درست در جلوی آن قرار دارد. دورادور طبقه دوم عمارت، ایوانی با ستون‌های زیبا دارد و همه اتاق‌های این طبقه دارای دسترسی به این ایوان وسیع هستند. در اینجا نقشی از تاجگذاری یکی از پادشاهان ساسانی را می‌بینید که آن را به زیبایی با کاشی پیاده‌سازی کرده‌اند. در این نقش موبدی، تاج سلطنتی را به شاه تقدیم می‌نماید.
درِ اصلی ساختمان در سمت شمال آن قرار دارد و مسیر پلکان سنگی از آنجا به سمت تالار کشیده شده است. در سردر عمارت باغ، چهار ستون گچی ساده را می‌بینید که دو به دو در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و دارای سرستون‌هایی الهام گرفته از سرستون‌های تخت جمشید است. در اینجا به ایوانی زیبا بر می‌خورید که سقف چوبی‌اش هر چشمی را به خود خیره می‌کند. در این سقف، قطعات چوبی به شکل 4 و 6 گوش به کار رفته و نقاشی رنگ و روغن جلوه‌ای خاص به آن‌ها بخشیده است. دو بهارخواب (تراس) در دو طرف ساختمان قرار دارد که دارای 8 ستون باشکوه هستند.
ایوانی بزرگ و زیبا، بخش اصلی نمای شرقی عمارت را تشکیل می‌دهد که تمام طول بنا را به خود اختصاص داده است و نمای غربی بسیار ساده به نظر می‌رسد. در جنوب ساختمان نیز ایوانی دیده می‌شود که از حیث تزیینات به ایوان شمالی شباهت بسیاری دارد. در ایوان جنوبی دو رشته پلکان شرقی-غربی وجود دارد که حیاط را به طبقه دوم وصل می‌کند.
طبقه اول، موزه نظامی
پس از ورود به ساختمان، قدم به طبقه اول می‌گذارید که به موزه نظامی تبدیل شده است و یکی از بزرگترین موزه‌های سلاح در خاورمیانه به شمار می‌رود. مجموعه‌ای از سلاح‌های سرد و گرم، خودکار و نیمه خودکار، انواع شمشیر، زره، نیزه، کلاه خود، سپر، انواع تفنگ‌های سرپر، سنگ چخماق، تفنگ‌های شکاری، تپانچه و انواع مسلسل را در این موزه می‌ببینید. از اشیای قابل توجه این موزه می‌توان به این موارد اشاره کرد: تفنگ‌های متعلق به فتحعلی شاه، مظفرالدین شاه، میرزاکوچک خان جنگلی و رزمندگان نهضت جنگل، رضاشاه و پسرش محمدرضا شاه، مسلسل رئیس علی دلواری و توپ فتح علی شاه قاجار و ارابه حمل جنازه رضا شاه پهلوی.
یک آبنمای زیبا در میان این طبقه قرار دارد و پنجره‌های شرقی آن، مشبک و رنگین هستند. در فواصل میان پنجرهها سنگهایی موسوم به سنگ گندمک به چشم می‌خورد که با حجاری نقوشی از گل و بته تزیین شده‌اند. زمینه این سنگ‌ها به رنگ کرم _ گندمی است و به واسطه وجود طرح و رنگی شبیه خوشه‌های گندم، به آن گندمک گفته می‌شود.
طبقه دوم، موزه عبرت
سه پلکان برای رسیدن به طبقه دوم وجود دارد؛ طبقه‌ای با راهروی بلند که اتاق‌های تو در تو در دو سوی آن شکل گرفته‌اند. در مرکز این طبقه تالاری بزرگ و مجلل با سقف چوبی به چشم می‌خورد. با کمی دقت می‌توان نقش‌های گل و بوته، شکارگاه و بزم و شادی را در این سقف دید و ظرأفت هنر ایرانی را تحسین کرد. در شمال و جنوب تالار ساختمان دو بخاری از سنگ مرمر به چشم می‌خورند که به ظرأفت تراشیده شده‌اند. همه دیوار‌ها مزین به هنر گچبری هستند و به زیبایی مقرنس کاری شده‌اند. در‌ها و پنجره‌های شیشه‌ای جلوه‌ای دیگر به این فضا داده و زیبایی‌اش را دو چندتن کرده‌اند.
در این طبقه موزه عبرت برپاست و بخش‌های مختلف آن عبارتند از: اتاق‌های همایش، نشیمن، رختکن، مطالعه، پذیرایی و قمارخانه. در این بخش وسایل مورد استفاده خاندان پهلوی در زمان اقامت در شیراز را می‌بینید. فرش‌های قیمتی کف اتاق‌ها و پیانوی شخصی فرح پهلوی که در جشن 2500 ساله شاهنشاهی با آن نواخته‌اند، از‌اشیای مهم این موزه می‌باشند.
حمام سنتی باغ عفیف آباد
در بخش غربی ورودی باغ و پشت دیوار اصلی، به حمام باغ می‌رسیم. ساختمان حمام نشانه‌های شیوه سنتی حمام‌های قدیمی ایران را دارد و نمونه‌ای از حمام‌های قدیمی شیراز به شمار می‌رود. دو خزینه آب سرد و گرم در این مکان ساخته شده است که آب گرم آن را از جاسازی دیگ مسی در کف خزینه، فراهم میرده‌اند. بر فراز پشت بام حمام، مناره و قبه (گنبد کوچک) دیده می‌شود و در دیوار‌های آن نقش‌های برحسته‌ای شامل «فرهاد در کوه بیستون»، «دیدار مردم با خسرو پرویز ساسانی»، «صحنه ورود یوسف به جمع زنان مصری» به چشم می‌آید.
قهوه خانه باغ عفیف آباد
در کنار این حمام یک قهوه خانه سنتی قرار دارد که به شیوه معماری ایرانی ساخته شده است. این قهوه خانه 6 حجره دارد که بر دیوار‌های آن‌ها داستان های شاهنامه فردوسی، به صورت کاشی کاری دیده می‌شود؛ داستان‌هایی مثل «داستان ضحاک و کاوه آهنگر»، «داستان زال و سیمرغ»، «نبرد رستم و سهراب»، «نبرد تهمتن و دیو سفید» و «نبرد رستم و اسفندیار». علاوه بر این نقوش، حوض کوچکی نیز در میان فضا خودنمایی می‌نماید.
امکانات باغ عفیف آباد
در باغ عفیف آباد امکانات خوبی وجود داشته که هم گردشگران و هم عموم مردم از آن‌ها استفاده می‌نمایند. سرویس بهداشتی، اجاره لباس‌های سنتی و عکاسی، قهوه خانه سنتی، کتابفروشی و فروشگاه صنایع دستی، تالار عروسی و مهمانسرا، استخر، زمین تنیس، زمین والیبال از جمله امکانات رفاهی مجموعه هستند. توجه داشته باشید که امکانات ورزشی و تالار عروسی و مهمانسرا در اختیار ارتش قرار دارند. استفاده از آن‌ها نیازمند رزرو قبلی است و با ورودی موزه ارتباطی ندارد.
راه‌های دسترسی
آدرس مجموعه استان فارس، شیراز، انتهای خیابان عفیف آباد است. همچنین برای دسترسی به این جاذبه از طریق وسایل حمل و نقل عمومی می‌توانید به صورت زیر عمل کنید:
- اتوبوس: برای آنکه با اتوبوس به باغ عفیف آباد برسید، سوار بر اتوبوس‌هایی شوید که از بلوار استقلال عبور می‌کنند. در‌ایستگاه زرهی، سر بلوار بعثت پیاده شوید و با کمی پیاده روی به در باغ برسید.
- مترو: نزدیکترین‌ایستگاه مترو به باغ عفیف آباد، ایستگاه آوینی است. پس از پیاده شدن از مترو در بلوار آوینی سوار تاکسی‌هایی شوید که به خیابان عفیف آباد می‌روند. در انتهای این خیابان پیاده شده و راه باغ عفیف آباد را در پیش بگیرید.
- تاکسی: از آنجا که شیراز شهری گردشگرپذیر است، تاکسی‌های زیادی را در آن می‌بینید که اقدام به جا به جایی مسافران می‌کنند. شما به راحتی با استفاده از این تاکسی‌ها و یا تاکسی‌های آنلاین می‌توانید خودتان را از هر نقطه‌ای از شهر به باغ عفیف آباد برسانید.
- اطلاعات بازدید
- زمان بازدید: همه روزه از 08: 00 تا 17: 00
نکات مهم بازدید از موزه و بناهای تاریخی
- بازدید خود را در مسیر‌های تعیین شده انجام دهید.
- دست کودکان خود را به هنگام بازدید ر‌ها نکنید تا از مسیر خارج نشوند. عدم کنترل آن‌ها می‌تواند منجر به برخورد کودکان‌تان به آثار نمایشی و در نتیجه آسیب به آن‌ها بشود.
- فاصله مناسب با حفاظ‌های شیشه‌ای و پایه‌ای را حفظ کنید تا باعث سقوط این حفاظ‌ها نشوید.
- به هیچ عنوان آثار را لمس نکنید. این کار باکتری، رطوبت، تعرق و... دستان شما را به آثار منتقل می‌کند و به مرور منجر به ایجاد برخی ترکیبات آسیب‌رسان در سطح آن‌ها و در نهایت تخریب‌شان می‌شود.
- در هنگام عکاسی از آثار موزه‌ای از فلاش استفاده ننمایید. فلاش اشعه‌های آسیب‌رسان دارد و به مرور زمان بر روی آثار مختلف مانند تابلو‌های نقاشی، بافته‌ها، آثار دارای رنگینه و... تأثیر بدی می‌گذارد و موجب از بین رفتن آن‌ها می‌شود.
- در هنگام عکاسی به ویژه در داخل موزه از مونوپاد استفاده نکنید چرا که احتمال برخورد با‌اشیا را افزایش داده.
- توقف در مسیر بازدید جهت عکس‌های یادگاری موجب ازدحام جمعیت می‌شود. به دلیل مسائل حفاظتی از این کار خودداری نماید.
- خوراکی خود را به فضای داخلی موزه نبرید.
- از ریختن زباله در فضا‌های داخلی موزه و فضای سبز خودداری کنید.
- در صورت مشاهده هرگونه خسارت و آسیب بازدیدکنندگان به بنا‌ها و آثار موزه‌ای از قیبل یادگاری‌نویسی بر روی بنا‌ها و آثار، به سرعت مسئولان موزه را در جریان قرار دهید.
- در صورت داشتن هر گونه سؤال از راهنمایان موزه کمک بگیرید.
دیدنی های اطراف
- باغ ارم در فاصله 4.6 کیلومتری
- مجموعه وکیل (حمام، بازار، مسجد) در فاصله 5. 5 کیلومتری
- مسجد نصیرالملک در فاصله 6 کیلومتری
- نارنجستان قوام در فاصله 6.2 کیلومتری
- ارگ کریمخانی در فاصله 6.2 کیلومتری
باغ عفیف آباد نمونه‌ای کم نظیر از هنر ایرانی به شمار می‌رود. هرگونه آسیب به این بنا، زخمی بر فرهنگ، معماری و تاریخ این کشور به حساب می‌آید پس از یادگاری نوشتن بر روی دیوار و آثا خودداری کنید و این گنجینه را برای آیندگان هم نگه دارید. در سفر به شیراز خرید سوغات از بازار را فراموش نفرمایید و زمانی را هم برای خوشمزه گردی در نظر بگیرید. به بازدید یکی از زیباترین آثار معماری ایرن و شاهکاری از باغسازی ایرانی رفتیم. با هم به تماشای زیبایی‌های عفیف آباد نشستیم و به مرور جلوه‌های این باغ پرداختیم.