تالاب گاوخونی کجاست؟ | هر آنچه باید درباره گاوخونی بدانید

تالاب گاوخونی از منابع حیاتی سرشار منطقه است و از کنش و واکنش‌های مختلفی با محیط اطراف خود برخوردار است. سکونت پرندگان مهاجر در حوالی این تالاب نیز آن را به یکی از نقاط دیدنی و جاذبه‌های گردشگری منطقه تبدیل ساخته است. به همین خاطر خطر نابودی تالاب گاوخونی بسیار تهدید کننده و آزار دهنده است.

خشک شدن تالاب گاوخونی

زمان زیادی است که اختصاص کنترل نشده‌ آب زاینده رود به فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی، باعث کاهش میزان آب ورودی به تالاب گاوخونی و در واقع از بین رفتن آن شده است. این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که ایران یکی از اعضای کنوانسیون رامسر جهت حفاظت از تالاب‌ها است. با توجه به شرایط این کنوانسیون ایران نباید دست به وضع قوانینی بزند که موجب خشک شدن تالاب‌ها از جمله تالاب گاوخونی گردد.

وضعیت فعلی تالاب گاوخونی

بعد از قریب به ده سال محرومیت تالاب گاوخونی از ورود هر گونه جریان آبی به این تالاب، در تاریخ 9 تیرماه سال 1394، اقدامات کشاورزان شرق استان اصفهان باعث رسیدن آب رودخانه ی زاینده رود به تالاب گاوخونی شد. در این تاریخ جریان آب زاینده رود پس از گذشتن از بند شاخ کنار، تا تالاب گاوخونی امتداد پیدا کرد که این اتفاق شادمانی ساکنین، فعالان محیط زیست و کشاورزان را در پی داشت. در موقعیت کنونی جاری بودن همین مقدار از آب مانع می‌شود که بستر رودخانه خشک شده و به مرکز تجمع ریزگردها مبدل گردد. همین نکته در آبرسانی به آبخوان ها و فراهم آوردن قسمتی از امکانات اکولوژیکی برای زاینده رود از جمله بقای تنوع زیستی در این منطقه تأثیر زیادی دارد.

رابطه زاینده رود و تالاب گاوخونی

رودخانه زاینده رود مسیر خود را از زردکوه در استان چهارمحال بختیاری آغاز می کند. سپس مسیری قریب به سیصد کیلومتر را پشت سر گذاشته و در امتداد جنوب شرق استان اصفهان جریان پیدا می کند. این رودخانه در آخر در قالب یگانه سرچشمه  عمده ی تأمین آب تالاب گاوخونی به این تالاب می رسد. عوامل متفاوتی در راه میزان و نوع آب رودخانه ی زاینده رود را تغییر می دهند. آبی که در نهایت وارد تالاب گاوخونی می شود بسیار اندک بوده و نوع آن از نظر اندازه ی شوری و مقدار آلودگی با آبی که از ارتفاعات سرچشمه گرفته تفاوت زیادی دارد.

آزمایشات انجام شده مشخص می کند که بالا رفتن میزان آب زاینده رود بر روی افزایش کیفیت و به ویژه کاسته شدن از میزان نمک آب تالاب گاوخونی تأثیر مستقیم دارد. جامعه ی طرفداران محیط زیست امیدوارند مقامات مربوطه در ضمن فراهم آوردن آب مورد نیاز برای مصارف زراعتی، صنعتی و آب شرب، آب مورد نیاز تالاب گاوخونی را نیز فراهم سازند.  فقط بدین شکل امکان دارد این تالاب ممتاز و برجسته مجدداً زندگی خود را از سر بگیرد و مانند سدی پایدار در برابر آسیب های کویر مقاومت کند.

دیگر منابع تغذیه تالاب گاوخونی

در کنار رودخانه ی زاینده رود، چند مسیل نیز جریان دارند که تنها هنگام بارش شدید باران، جریان آبی از کوه های اطراف به سمت تالاب گاوخونی برقرار می سازند. البته همزمان با افزایش دمای هوا شاهد خشکی این مسیل ها هستیم. چند رودخانه ی فصلی کوچک در قسمت جنوب این حوضه نیز وجود دارند که در بخشی از سال بی آنکه به رودخانه ی زاینده رود بپیوندند، خود وارد تالاب گاوخونی می شوند.

پوشش جانوری تالاب گاوخونی

تالاب گاوخونی هنگامی که پر آب بوده در فصول سرد سال پرندگان مهاجر زیادی را پذیرا می شده است. در این زمان غالبا شاهد حرکت پرندگان به سمت تالاب گاوخونی در آغاز فصل پاییز بوده‌ایم. این پرندگان معمولا تا به پایان رسیدن فصل زمستان میهمان تالاب گاوخونی هستند. از میان پرندگان مهاجری که تالاب گاوخونی را به عنوان مقصد مهاجرت خود را برمی گزینند می توان به پرندگان فلامینگو، خروس کولی، حواصیل، کاکایی، لک لک، سلیم، بوتیمار، اردک، شیم، کله سبز، بالکان، آب چلیک، پلیکان و ... اشاره کرد.

در کنار این موارد در گذشته شاهد حضور سایر پرندگان در این منطقه بودیم که از آن جمله می‌توان به پرستوی دریایی، چنگر، شاه بوف، چاخلق، طاووسک، چویا، جغد تالابی، پاشلک و... اشاره کرد. علاوه بر پرندگان پیش از این شاهد حیات موجودات آبزی در تالاب گاوخونی نیز بودیم که از آن میان می‌توان به خرچنگ، مار آبی، کامبوزیا، ماهی کپور، قورباغه، شیرماهی، لاک پشت و ماهی سیاه اشاره کرد.

صدمات ناشی از خشک شدن تالاب گاوخونی

قطعا یکی از علل پراهمیت ایجاد ریزگرد و جریانات گرد و غبار در استان اصفهان، خشک شدن تالاب گاوخونی است. با در نظر گرفتن این مطلب تجدید حیات تالاب گاوخونی از اهمیت بالایی برخوردار است. حفظ رطوبت کف تالاب در موقعیت فعلی می تواند مانع انتشار ریز گرد ها گردد. با اینحال بایستی توجه داشت که صدماتی که چندین سال خشک بودن زاینده رود به تالاب گاوخونی وارد آورده، فقط با صرف زمان طولانی و رسیدگی های ویژه برطرف می‌شود. در صورت بروز خشکسالی به طور کلی در تالاب گاوخونی شهرهای بزرگ ایران در معرض خطر پراکنش ریزگردهای سمی قرار می گیرند. خشک شدن دریاچه ارال در کشور روسیه موجب بروز فجایعی مانند انتشار ریز گردهای سرطان زا گشت.

در صورت بروز خشکسالی به طور کلی در تالاب گاوخونی بایستی منتظر رخ دادن چنین فجایعی در ایران نیز باشیم. اگر تالاب گاوخونی خشک شود تمامی مواد سمی و مضری که چندین سال از راه فاضلاب صنعتی به تالاب گاوخونی راه پیدا کرده اند در کل ایران پراکنده می شوند. جهت وزش بادهای تابستانی که از سمت شرق به غرب می وزند، می تواند ریزگردهای منطقه ی تالاب گاوخونی را در سراسر شهرهای بزرگ ایران پراکنده کند. تالاب گاوخونی از آن رو این نام را به خود اختصاص داده که چمنزارهای پیرامون آن چراگاه و خوان (سفره) چهارپایانی از جمله گاوها به شمار می رفته است.

این چمنزارها علاوه بر تأمین خوراک گاوها از جابجایی ماسه های اطراف نیز ممانعت به عمل می آورده اند. کندن چاه‌های متعدد و به وجود آوردن بند بر سر راه این رودخانه موجب آن شده که آب زاینده رود دیگر به تالاب گاوخونی راه پیدا نکند. افرادی که معتقدند آب رودخانه ی زاینده رود باز هم می تواند وارد تالاب گاوخونی بشود، حوضه ی زاینده رود را به خوبی نمی شناسند. نوعی اقلیم طبیعی در حوضه زاینده رود وجود دارد که قرن ها مثل موجودی زنده به حیات خود ادامه می داد اما اکنون تعادل حیاتی این موجود زنده از هم پاشیده است. در گذشته قسمتی از آب زاینده رود در بخش زراعتی مورد بهره برداری قرار می گرفت و قسمتی دیگر به شکل تنداب وارد تالاب گاوخونی می شد.

علاوه بر این قسمتی از آب زاینده رود به سفره های زیر زمینی راه پیدا می کرد که دوباره به وسیله زهکش ها وارد زاینده رود می شد. در حقیقت می‌توان گفت بیش از 3 بار از آب حوضه زاینده رود بهره برداری می شد. در حال حاضر میزان آبی که جهت محیط زیست کنار گذاشته می شود قریب به هشتاد و پنج میلیون متر مکعب است. درست است که چنین حجم آبی از سد زاینده رود آزاد و روانه می شود، اما این آب آنقدر نیست که به انتهای مسیر رودخانه و تالاب گاوخونی برسد.

تأثیر وضعیت تالاب گاوخونی بر استان اصفهان

هم اکنون شاهد تبدیل تالاب گاوخونی به کویری وسیع هستیم که همچون فاجعه ای مصیبت بار دل استان اصفهان را به درد آورده است. نابخردی بشر تالاب گاوخونی را که زمانی زیستگاه چندین پرنده و موجود آبزی به شمار می رفت، به شکل کنونی درآورده است. تالاب گاوخونی این امکان را داشت که به یکی از جاذبه های گردشگری پربازدید استان اصفهان تبدیل شود و برای اهالی شرق استان اصفهان درآمدزایی داشته باشد. با در نظر گرفتن آنچه عنوان شد در صورتی که تالاب گاوخونی باز هم در همین وضعیت بماند عواقب ویرانگری استان اصفهان را تهدید می کند.

بنابراین امید است مقامامت مربوطه و فعالان محیط زیست معضل تالاب گاوخونی را در اولویت اول استان اصفهان و یکی از اولویت های سراسر کشور قرار دهند. بلکه برای بازگرداندن حیات به تالاب گاوخونی فکری بشود و اقدامی صورت بگیرد. امیدواریم تا هنوز فرصت باقی است اقدامات مؤثری در این زمینه انجام شود.

اولویت تجدید حیات تالاب گاوخونی بر حفظ عنوان بین المللی

چندی پیش شاهد انتشار خبر حذف تالاب گاوخونی از فهرست تالاب های بین المللی بودیم. حذف تالاب گاوخونی از فهرست تالاب های بین المللی در برابر نابودی قریب الوقوع این تالاب در درجه ی دوم اهمیت قرار دارد. به جریان افتادن زاینده رود می تواند جریان آب اندکی به تالاب گاوخونی برساند. مقامات مربوطه بایستی جهت بازگرداندن آب زاینده رود و در پی این امر تجدید حیات تالاب گاوخونی دست به کار شوند.

موقعیت جغرافیایی تالاب گاوخونی که درست در مرکز کشور واقع شده، بی‌همتا و بی‌نظیر است. تالاب گاوخونی از استراحتگاه‌های مهم پرندگان مهاجر به شمار می‌رود. نابودی تالاب گاوخونی موجب نابودی اکوسیستم خاص این تالاب و گونه‌های جانوری و پوشش گیاهی این منطقه می‌شود. طبیعت این توان را دارد که خود را ترمیم کند و در صورت روانه شدن آب در زاینده رود، تالاب گاوخونی پس از اندکی زمان دوباره حیات خود را باز می‌یابد.