کنوانسیون های بین المللی زیست محیطی جهت مدیریت پسماندهای خطرناک - قسمت دوم

در قسمت اول از این مقاله کنوانسیون بین المللی زیست محیطی جهت حفاظت از لایه اوزون را بررسی نمودیم و حال می خواهیم در قسمت دوم مقاله به شرح کنوانسیون های بین المللی زیست محیطی مربوط به مدیریت پسماندهای خطرناک را شرح دهیم. با ما در ادامه همراه باشید.

ب- کنوانسیون های بین المللی زیست محیطی به منظور مدیریت پسماندهای خطرناک

با پیشرفت علم و فناوری و ظهور انرژی ها و فناوری های نو، و استفاده گسترده تر از مواد رادیواکتیو و اجزای الکترونیکی در بسیاری از کشورهای جهان جهت تولید انرژی و یا دستگاه های های تک (High Tech)، شاهد تولید روز افزون پسماندهای خطرناکی هستیم.

 این پسماندهای خطرناک همان باقی مانده مواد و عناصر خطرناک رادیواکتیو و گاه غیر رادیواکتیو اما خطرناک هستند که برای سلامتی انسان ها، حیوانات و به طور کلی موجودات زنده که در معرض تشعشعات هسته ای و تماس با این پسماندهای خطرناک قرار می گیرند، ضرر دارد و جان آنان را به خاطر ابتلا به بیماری های کشنده ای همچون انواع سرطان ها به خطر می اندازد. از این رو جوامع بین المللی بر آن شدند که کنوانسیون های بین المللی زیست محیطی، انواع پروتکل ها و قوانین و مقرراتی را برای مدیریت انواع پسماندهای خطرناک تصویب نمایند.  

سابقه کنوانسیون های مدیریت پسماندهای خطرناک

بعد از وضع مقررات زیست محیطی به منظور به حداقل رساندن میزان پسماندهای خطرناک، شاهد افزایش شدید هزینه امحای این پسماندها بوده ایم. فروشندگان مواد سمی جهت کاهش هزینه های خود، پسماندهای خطرناک را به سمت کشورهای اروپای شرقی و کشورهای جهان سوم فرستادند. به همین علت و به منظور برطرف کردن نگرانی های مردم سراسر دنیا کنوانسیون هایی جهت مدیریت پسماندهای خطرناک به تصویب رسید که در ادامه آنان را بررسی می نماییم.

1- کنوانسیون بازل جهت مدیریت پسماندهای خطرناک

  کنوانسیون بازل موافقت نامه ای می باشد که به منظور نظارت بر نقل و انتقال برون مرزی و امحای اصولی پسماندهای خطرناک، توسط برنامه محیط زیستی سازمان ملل متحد تنظیم گردیده است. این کنوانسیون در تاریخ 22 ماه مارس سال 1989 توسط کشورهای عضو کنوانسیون تصویب گردیده و از تاریخ 5 ماه می سال 1992 به صورت لازم الاجرا درآمد. به دنبال تصویب این کنوانسیون در مجلس شورای اسلامی، کشور ایران هم در سال 1371 به کنوانسیون بازل پیوست.

اساس كنوانسیون بازل

کنوانسیون بازل (Basel) در 29 ماده و 9 الحاقیه تنظیم گشته است. اصل اساسی در کنوانسیون بازل به این صورت است: نقل و انتقال برون مرزی موادی که در این کنوانسیون از آن ها با نام پسماندهای خطرناک یاد گردیده، فقط در صورتی قابل اجراست که میان کشورهای عضو کنوانسیون منعقد گردد و ضمن عمل به مفاد آن و همچنین کنترل محیط زیستی مناسب در کشور دریافت کننده پسماندهای خطرناک (کشور مقصد) انجام گیرد. 

هدف اصلی كنوانسیون بازل

هدف اصلی از وضع و تصویب کنوانسیون بازل، ایجاد نظارتی کامل بر انتقال و امحای تمامی پسماندها به خصوص پسماندهای خطرناک بوده، به روشی که نوع بشر و محیط زیست از مضرات خود این پسماندها و یا مدیریت اشتباه امحای آن در امان بمانند.

روش های تعیین شده به منظور دستیابی به اهداف کنوانسیون بازل

1. نظارت بر نقل و انتقالات انواع پسماند به خصوص پسماندهای خطرناک و کاهش میزان آن ها
2. نظارت محیط زیستی مناسب بر طریقه این نقل و انتقالات
3. کاهش میزان پسماندهای خطرناک و تهدیدات ناشی از آن ها 
4. کسب اطمینان از عدم وجود فاصله زیاد میان مکان امحای پسماندهای خطرناک و مکان های معین گشته جهت فعالیت های کنوانسیون که در یک دوره 20 ساله انجام می پذیرد و خود از 2 دوره 10 ساله تشکیل گردیده است:

1. الف. دهه اول (1990 الی 2000) دهه تدوین قوانین مربوط به حمل و نقل برون مرزی پسماندهای خطرناک
2. ب. دهه دوم (2000 الی 2010) دهه متمرکز گشتن بر اقدامات کنوانسیون بازل در جهت روش مدیریت محیط زیستی انواع پسماند به خصوص پسماندهای خطرناک.

قوانین نقل و انتقال برون مرزی پسماندهای خطرناک در کنوانسیون بازل

 بر اساس قوانین وضع شده، کشور مبدأ باید از طریق سند انتقال و اظهارنامه مربوطه، اطلاعات لازم را در اختیار کشورهایی که پسماند از آن ها عبور می نماید و همچنین کشور مقصد قرار دهد. بعد از اظهار رضایت کشور مقصد به صورت کتبی و کسب اطمینان از مدیریت محیط زیستی مناسب، حمل پسماندهای خطرناک شروع می گردد. علاوه بر این، کشور صادر کننده باید از کشورهایی که پسماند از آن ها عبور می نماید، هم مجوزهای لازم را دریافت نماید. نقل و انتقال پسماندهای مشمول کنوانسیون بازل بدون رعایت قوانین ذکر شده خلاف قانون بوده و جرم تلقی می گردد.

نحوه مدیریت محیط زیستی مناسب

 مدیریت محیط زیستی مناسب به معنای عمل به همه موارد لازم جهت کسب اطمینان از نظارت بر پسماندها در جهت جلوگیری از وارد آمدن اثرات ناگوار آن ها بر محیط زیست و سلامتی نوع بشر می باشد. کاهش میزان پسماندهای خطرناک، بازیافت و کاربرد مجدد از دیگر نکات این کنوانسیون می باشند. مدیریت محیط زیستی مناسب همه اقدامات صورت گرفته در ارتباط با پسماندهای خطرناک را شامل می گردد. از جمله ذخیره سازی، حمل و نقل، بازیافت، تصفیه یا کاربرد مجدد.

آیین نامه های فنی کنوانسیون بازل

جهت حصول اطمینان از پیروی از مقررات محیط زیستی در تمامی بخش های نقل و انتقال، بازیافت و امحای پسماندهای خطرناک، چند آیین نامه فنی در راستای مدیریت محیط زیستی پسماندهای مربوطه در کنوانسیون بازل ارائه شده است. تنظیم آیین نامه های بالا از وظایف کارگروه فنی این کنوانسیون می باشد، که یکی از اجزای فرعی کنوانسیون بازل به حساب می آید. تنظیم فهرست زیر در رابطه با پسماندها و اقدامات مرتبط با آن ها از اقدامات این کارگروه می باشد:

1. پسماندهای خطرناک حاصله تولید و استفاده ی حلال های آلی
2. پسماندهایی حاصله از مصارف خانگی 
3. پسماندهایی ناشی از اثر بهره برداری از منابع نفتی 
4. مواد آلاینده ی آلی پایدار مانند روغن های آسکارل (PCB)
5. پسماندهای پلاستیکی
6. نظارت بر پسماندهای بیماری زا
7. لاستیک های فرسوده
8. باطری های اسیدی سربی
9. اوراق نمودن وسایل حمل و نقل دریایی از جمله کشتی ها
10. گوشی های تلفن همراه
11. بازیافت فلزات و انواع ترکیبات فلزی

پسماندهای مورد توجه خاص كنوانسیون بازل

1- روغن های آسکارل: ترکیبات پلی کلره بی فنیل (PCBs) نوعی مواد آلاینده آلی پایدار می باشند. از خصوصیات این روغن ها می توان به خنک سازی، ویسکوزیته پایین و عایق سازی اشاره نمود. همین خصوصیات سبب شده تا در تولید بسیاری از دستگاه ها مثل ماشین آلات هیدرولیک، خاوزون و ترنسفورماتور از این روغن ها استفاده گردد. این ترکیبات مدت های طولانی در بافت های زنده به خصوص بافت های چربی ماندگار و سبب تأثیرات دائمی می گردند. بعضی از این ترکیبات سبب اختلال در عملکرد دستگاه عصبی و سیستم ایمنی می شوند. بعضی ترکیبات دیگر به شکل آنزیم یا هورمون به بدن صدمه می زنند. اگر نکات ایمنی و محیط زیستی لازم مورد توجه قرار نگیرند و رعایت نگردند، این ترکیبات می توانند موجب ابتلای اشخاص به سرطان های پوست، ریه، پروستات، مثانه، مغز، روده، سینه، پانکراس و معده گردند.

2- پسماندهای آزبست: آزبست (Asbestos) نوعی کانی سیلیکاتی است، که دارای میزان مقاومت الکتریکی و حرارتی بالایی می باشد. آزبست یا پنبه نسوز ساختاری شبیه به الیاف رشته ای و سوزنی دارد و غالباً در صنایع گوناگون در قالب عایق به کار می رود. ابتلا به سندرم های بیماری زا، بیماری های تنفسی و ریوی همچون آزبستوز (Asbestosis)، مزوتلیوم (Mesothelium) و سرطان ریه از خطراتی می باشند که در اثر استنشاق آزبست سلامت انسان مورد تهدید قرار می دهند.

2- کنوانسیون استکهلم جهت مدیریت پسماندهای خطرناک

کنوانسیون استکهلم (Stockholm) در سال 2001 در جهت تکمیل مفاد کنوانسیون بازل تنظیم و تصویب گردید. پیش زمینه این کنوانسیون در سال 1992 و در اجلاس زمین شکل گرفت. هدف اصلی از کنوانسیون استکهلم این بود که جامعه بین الملل در مورد مواد آلاینده آلی پایدار به یک توافق قانونی جهانی برسد. منظور از آلاینده های پایدار، گروهی از مواد شیمیایی با این 4 خصوصیت می باشند:

• سمیت
• قابلیت انتقال به فاصله های دوردست
• پایداری در طبیعت
• تجمع پذیری

پیش زمینه شکل گیری کنوانسیون استکهلم

شورای حكام برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد در سال 1995 فراخوانی صادر نمود. منظور از این فراخوان دستیابی به برنامه ای جامع برای اقدامات جامعه بین الملل مرتبط با مواد آلاینده آلی پایدار و مواد شیمیایی پایدار در محیط زیست بود، که قابل انتقال به چرخه غذایی انسان بوده و برای انسان و محیط زیست مضر می باشند. در جواب به این فراخوان یک اجلاس بین المللی در زمینه مواد شیمیایی برگزار گشت. شرکت کنندگان فهرستی از 12 ماده خطرناک که با نام دوجین کثیف (Dirty Dozen) شناخته می گردند، تنظیم نمودند. مواد تشکیل دهنده این فهرست عبارتند از:

• دو ماده شیمیایی ترکیبات پلی کلره بی فنیل (PCBs) و هگزا كلرو بنزن(HCB)
• 8 مورد از آفت کش ها و سموم ارگانو کلره یعنی ددت (DDT)، میرکس (Mirex)، کلردان (Chlordane)، توکسافن (Toxaphene)، اندرین (Endrine)، هپتا کلر (Heptachlor)، دیلدرین (Dieldrin)
• دو گروه از مواد صنعتی یعنی دیوکسین ها (Dioxin) و فوران (Furan).

روز 23 می سال 2001 گفتمان مربوط به مواد آلی آلاینده پایدار در شهر استکهلم سوئد پایان یافت. نمایندگان 151 کشور در تاریخ 17 ماه می سال 2004 مفاد کنوانسیون استکهلم را به تصویب رساندند. کشور ایران هم 5 سال بعد از امضای این کنوانسیون در سال 2001، در ماه فوریه 2006 به این کنوانسیون ملحق گشت. ممنوعیت کاربرد 9 ماده از مواد ذکر شده در گروه دوجین کثیف، محدود شدن کاربرد سم ددت به مهار بیماری مالاریا و کاهش میزان مواد صنعتی فوران و دیوکسین، از موارد مورد توافق اعضای کنوانسیون به حساب می آید. موارد مورد تعهد کنوانسیون استکهلم که از اهمیت بالایی برخوردارند از این قرارند:

1. همبستگی در سیاست در پیش گرفته شده و عمل به اقدامات لازم به منظور عدم تولید و استفاده از مواد آلاینده آلی پایدار
2. ممانعت به عمل آوردن از امر واردات و صادرات مواد آلاینده آلی پایدار
3. کاهش یا توقف میزان تولید غیرعمدی مواد آلاینده آلی پایدار
4. استفاده از مواد سازگار با محیط زیست به جای مواد آلاینده آلی پایدار

کشور ایران هم ضمن پیروی از اصل 129 و اصل 50 قانون اساسی، به کنوانسیون استکهلم که از یک مقدمه، 30 ماده و 6 الحاقیه تشکیل شده بود پیوست. دولت ایران تعهد نمود سند تصویب این کنوانسیون را به فرد امین مشخص شده از طرف کنوانسیون تسلیم نماید.

مرجع امور کنوانسیون های مدیریت پسماندهای خطرناک در ایران

 هم اکنون «مدیریت دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست» در حکم مرجع امور کنوانسیون های مدیریت پسماندهای خطرناک فعالیت می نماید. از این رو همه امور مربوط به اجرای مفاد این کنوانسیون ها از جمله صدور مجوزهای لازم برای نقل و انتقالات برون مرزی، مجوزهای لازم برای امحای پسماندها به خصوص پسماندهای خطرناک و بهبود وضع مدیریت محیط زیستی در کشور در حیطه اختیارات و وظایف این دفتر قرار می گیرد.

نتیجه گیری

درست است که با پیشرفت علم و فناوری و صنعتی گشتن کشورهای دنیا، زندگی برای انسان ها آسان گشته، ولی در عین حال شاهد افزایش چشمگیر آلودگی محیط زیست و آثار سوء آن بر زندگی موجودات زنده بر روی زمین بوده ایم. خوشبختانه اکثر کشورهای دنیا با تصویب کنوانسیون ها، پروتکل ها و قوانین بین المللی و تعهد و ملزم دانستن خود به اجرا و رعایت آنان سعی در کاهش این تخریب ها و آلودگی ها دارند.

کشورهای در حال توسعه ای همچون ایران هم از کشورهای توسعه یافته جای نمانده، و همگام با آژانس بین المللی حفاظت از محیط زیست (United States Environmental Protection Agency - EPA) با تصویب قوانینی در مجلس شورای اسلامی و تشکیل و ایجاد هیئت ها و سازمان هایی جهت نظارت بر اجرای این قوانین، در کنار سایر کشورهای دنیا سعی در کاهش آلودگی محیط زیست دارد. باشد که در آینده ای نزدیک شاهد پاکسازی محیط زیست از هر گونه مواد آلاینده و متعادل گشتن چرخه زندگی موجودات زنده باشیم.