انسان و محیط زیست - قسمت سوم

در این مجموعه مطالب که در سه قسمت تنظیم شده اند به تعریف محیط زیست و پیشینه ارتباط بشر با آن می پردازیم. در قسمت اول محیط زیست را تعریف کردیم. در قسمت دوم به معرفی بخش های مختلف محیط زیست پرداختیم و دوره ی اول از روند دگرگونی رابطه ی انسان و طبیعت را شرح دادیم. اکنون در قسمت سوم از به شرح دو دوره ی بعدی در روند دگرگونی رابطه ی انسان و طبیعت تأثیر آن بر محیط زیست می پردازیم. در قسمت دوم اشاره کردیم که روند دگرگونی رابطه ی انسان و طبیعت تأثیر آن بر محیط زیست شامل 3 دوره است. سپس دوره ی اول را بررسی کردیم. اکنون به بررسی و شرح دو دوره ی بعدی می پردازیم.

ب. دوره ی سلطه ی بشر بر طبیعت

اگر دوره ی اول را دوره ی سلطه ی طبیعت بر بشر بدانیم، می توانیم دوره ی دوم را دوره ی سلطه ی بشر بر طبیعت در نظر بگیریم. قریب به صد سال است که بشر موفق شده بعضی از رازهای طبیعت را کشف کند. در این دوره بشر همواره با کشفیات و اختراعات تازه ی خود روش مقابله و تحت سلطه درآوردن طبیعت را فراگرفت. تمدن های صنعتی در این مرحله شکل گرفتند. انسان با دست پیدا کردن به ماشین و تأسیس کارگاه ها و کارخانجات به دگرگونی رابطه ی خود با طبیعت دست زد. این دگرگونی از آن رو بود که در راستای بالا بردن تولید، میزان منابع مورد استفاده ی بشر افزایش پیدا کرد و در پی آن آسیب وارده به طبیعت نیز افزایش یافت که ویرانی طبیعت را در پی داشت. انسانی که خود زمانی مقهور طبیعت بود در این عصر توانست با دخل و تصرف بی مهابا باعث اختلال در تعامل زیست محیطی گردد. وی در کنار نابودی محیط زیست، آن را آلوده نیز ساخت. اعمال بشر در این عصر چنان بود که گویی در زمین حکمرانی می کند و نه سکونت. بنابراین ترقی خویش را چون چیره گی بر جهان دانست، به شکلی که در نتیجه ی این چیره گی قسمت هایی از طبیعت و در پی آن محیط زیست ویران گشت. این بار آلودگی محیط زیستی و تخریب طبیعت آنقدر شدید بود که طبیعت دیگر قادر به تحمل، جبران و مرمت آن نشد. اقسام مختلف آلودگی از جمله آلودگی آب، آلودگی هوا، آلودگی خاک، آلودگی صوتی، آلودگی دریایی، آلودگی هسته ای و آلودگی شیمایی تأثیرات مصیبت باری بر حیات بشر و تداوم محیط زیست گذاشته است. این تأثیرات تا حدی وخامت بار بوده است که اخیراً برای تمام نوع بشر به شکل یک زنگ خطر بزرگ درآمده است. اگر حوادث و بلایای طبیعی صد سال گذشته را اجمالاً بررسی کنیم، بیشتر به وخامت وضع پی می بریم. با وجود اینکه دستیابی بشر به فناوری های پیشرفته از سختی های زندگی کاسته است، با اینحال بهره وری بی مورد و اشتباه از این فناوری ها، به پیامدهای ناگواری منتج شده است. تعداد زیادی از عناصر جدید که جهت مقابله با امراض و آفت ها مورد استفاده قرار می گرفتند، به تدریج به زنجیره ی غذایی بشر نیز راه یافتند و امراض و پیامدهای ناشناخته ای را به جا گذاشتند. به عنوان نمونه برخی از سموم آفت کش مانند آفت کش های دی کلرو دی فنیل تری کلرواتان یا ددت (DDT) یا آلدرین تا پانزده سال بعد از مصرف ماندگاری دارند و همین نکته موجب می شود که به مرور زمان به زنجیره ی غذایی بشر نیز راه پیدا کنند.

طی این مرحله شاهد بودیم که اکتشاف و در پی آن استخراج بدون کنترل و تفکر منابع طبیعی از جمله سوخت های فسیلی، در ضمن به خطر انداختن و تجاوز به حقوق آیندگان، موجب شد آلاینده های بسیاری وارد محیط های طبیعی مانند هوا، آب ها، دریاها و زمین بشوند.

از جمله اقدامات فاجعه باری که باعث شده اند تنها سیاره ی مسکونی کشف شده در جهان هستی با آتیه ای نامعلوم مواجه شود می توان به موارد زیر اشاره کرد: وارد شدن گازهایی مانند منواکسید کربن و گاز دی اکسید کربن (CO2) به محیط زیست در نتیجه ی مصرف بی رویه ی سوخت های فسیلی، گرمایش زمین، تخلیه ی روزافزون ضایعات و زباله های صنعتی در رودها، به کار بردن جنگ افزارهای شیمایی، حوادث اتمی، غرق شدن کشتی های نفتکش و ورود انواع آلاینده های نفتی به آب دریاها، انفجار جمعیت، جنگ های هسته ای، حوادث شیمیایی، باران های اسیدی، به کار بردن محیط زیست به شکل نوعی جنگ افزار، تخریب لایه ی اوزون، از بین بردن جنگل ها و در پی آن انقراض گیاهان و جانوران کمیاب و...

ج. دوره ی همسویی و کنش متقابل طبیعت و انسان

در این عصر بشر از عواقب اقدامات خود آگاه شده و به نوعی به همزیستی با طبیعت پرداخته است. با بالا رفتن سطح انواع آلودگی های محیط زیست، در بعضی از کشورهای تراز اول و بعد از آن در سراسر جهان اقداماتی جهت ممانعت از آلودگی بیشتر محیط زیست انجام پذیرفت. بر همین پایه بایستی دهه 1960 میلادی را سالهای هشیاری و احساس خطر نسبت به آلودگی محیط زیست در نظر بگیریم. در این عصر انسان از نشانه های مخاطره آمیزی که باعث به خطر افتادن کلیت زندگی در زمین شده بود، آگاه گشت. وی متوجه شد که دیگر نیازی نیست برای از بین بردن زندگی در این سیاره، از جنگ افزارهای ویرانگر استفاده کند یا به جنگ بپردازد. انسان دریافت که در صورتی که نحوه ی زیستن و شیوه های تولید محصول و انرژی و استفاده از آنها را متحول نکند، همین موارد می توانند در همان حد یا حتی بیشتر از آنها باعث ویرانی شوند.

موارد ذکر شده باعث شد تا دولت های مختلف هم خود مستقلاً مشغول اقداماتی برای پیشگیری از این فاجعه بشوند، و هم با سایر کشورها همکاری وسیع داشته باشند. علاوه بر این سازمانهای مردم نهاد و کمپین های مردمی در جهان غرب ایجاد شدند و به اعلام خطر درباره ی نابودی محیط زیست پرداختند. استقبال ملت ها از این نهادها و کمپین ها به حدی بود که جایگاه خاصی در کشورها برای آنها رقم زد. این استقبال تا حدی بود که برخی از این حزب ها و نهادها اکنون به عنوان گروه های صلح سبز به یکی از متنفذترین بخش های سیاست و اجتماع تبدیل شده اند. طی این دوره میزان توجه به مقوله ی محیط زیست آنقدر بالا رفت که کشور آمریکا تنها در سال 1972 نزدیک به 300 جلد کتاب در زمینه ی محیط زیست منتشر کرد. به این شکل مدت زمانی است که بشر به فکر افتاده تا رابطه ای نوین با طبیعت آغاز کند. این تفکر بر این اصل مبتنی شده که منابعی که انسان در طبیعت از آنها بهره وری می کند محدود هستند. همچنین خسارات وارد آمده به طبیعت که از استفاده ی مهارنشده منتج می شوند، ممکن است زندگی انسان های کنونی و آیندگان را به خطر بیندازد. از این رو، بهره برداری از طبیعت بایستی طوری انجام شود که منابع طبیعی از بین نروند و جهت استفاده و بهره مندی آیندگان نیز حفظ شوند.

طبق آنچه ذکر شد، در حال حاضر مبحث محیط زیست یکی از مهم ترین دغدغه های بشر است که اگر مورد توجه کافی قرار نگیرد، منابع طبیعی دچار سرنوشتی فاجعه آمیز خواهند شد.