انسان و محیط زیست - قسمت اول

محیط زیست چیست؟

معمولاً دو دیدگاه در قبال واژه ی محیط زیست وجود دارد. از دیدگاه اول واژه ی محیط زیست متشکل از واژه های محیط و زیست بوده که در زبان فارسی منظور همان زیستگاه است. واژه ی محیط زیست از لحاظ لغوی به مسائلی مانند روش های پیشگیری از نابودی طبیعت، آلودگی هوا و موارد این چنینی اطلاق نمی شود. با اینحال در حال حاضر از آن برای اشاره به مفهوم های متعددی استفاده می شود از جمله: آب و هوا، روش های پیشگیری از آلودگی هوا، کوهستان، جنگل ها، روش های مقابله با عناصر ویرانگر طبیعت، حقوق سایر موجودات زنده و غیره. منظور از محیط زیست تمامی عواملی است که محیط زندگی موجودات جاندار را تهدید کرده یا در ارتقای آن نقش دارند.

در دیدگاه دوم مطرح می شود که مفهومی تحت عنوان محیط وجود خارجی ندارد و منظور از واژه ی محیط در ترکیب محیط زیست، آنطور که در فرهنگنامه نیز مشخص می شود، مفهومی است که با اطراف خود رابطه ی نسبی داشته و اطراف آن را احاطه کرده است. مسئله ی حائز اهمیت این است که متوجه باشیم وقتی می گوییم محیط زیست، محیط زیست کدام نوع از موجودات زنده را مدنظر داریم. اهمیت این نکته از این رو است که عواملی که موجب ارتقای شرایط زندگی یک موجود زنده می شوند ممکن است باعث ویرانی محیط زیست سایر موجودات شوند. در نهایت می توان اینگونه جمعبندی کرد که منظور از محیط زیست هر چیزی است که روند حیات در آن محاط شده، در بر آن قرار داد و نسبت به آن رابطه ی عمل و عکس العملی دارد. با در نظر گرفتن چنین تعریفی واضح است که قادر نیستیم قلمرو محدودی برای محیط زیست مشخص کنیم. همچنین واضح است که نمیتوان بدون بهره گیری از خاک و آب و هوا، حیات داشت. واضح است که بدون استفاده ی عقلانی از خاک، تولید مواد غذایی ممکن نیست و نمیتوان برای جمعیت در حال افزایش خوراک مناسبی فراهم کرد.

پس مشخص است که منظور از محیط زیست تمامی هستی است. طبیعت، بشر و ارتباط میان آنها هر دو در محیط زیست گنجانده می شوند. محیط زیست بر تمامی اقدامات انسانی اثر می گذارد و خود از آنها تأثیر می پذیرد. محیط زیست هر موجود زنده ای همان محلی است که وی را دربرگرفته و از راه چندین و چند نوع رابطه ی متقابل با آن تماس دارد. به عبارت دیگر، میتوانیم واژه ی محیط را به کلیه ی عوامل زنده و غیرزنده ای اطلاق کنیم که در مکانی معین و هنگامی مشخص بر روی روند حیات موجودات زنده اثر می گذارند. البته میتوان برای موجودات بی جان مانند سنگ مادر نیز محیط قائل شد، اما محیط زیست، خیر. عواملی مانند تخریب زیست محیطی، تخریب فیزیکی و تخریب شیمایی باعث تبدیل شدن این سنگ به خاک می شوند. در صورت تغییر مکان موجودات از یک نقطه به نقطه ی دیگر، به عنوان نمونه خروج از منزل و قرار گرفتن در محیط کار، خیابان ها و فضاهای سبز محیط این موجودات نیز عوض می شود. با اینحال تمامی این نقل و انتقالات در گستره ی محیط زیست انجام می شوند. چرا که محیط زیست به عنوان یک مفهوم کلی چه از جنبه ی زبانی و چه از جنبه ی ماهیت حقیقی آن، سراسر محوطه ی زمین را شامل می شود. به عبارت دیگر انواع محیط های مختلف داخل محیط زیست جایگیر شده اند.

اقسام محیط زیست

با در نظر گرفتن چهره ی گونه گون زمین و همچنین دامنه ی گسترده ی موضوعات محیط زیستی لازم است تلاش کنیم تا محیط زیست را به شکلی تعریف کنیم که در تمامی حوزه ها قابل کاربرد باشد. از این رو می توانیم تمامی چیزهایی را که بشر را تحت احاطه ی خود دارد و بر آن اثر دارد و از آن اثر می بیند در 3 گروه جای دهیم:

یک. محیط طبیعی

دو. محیط اجتماعی

سه. محیط مصنوع يا انسان ساخت

با وجود اینکه هنگام دسته بندی های نظری مشابه دسته بندی فوق، برای مجزا کردن محیط زیست به قسمت های مختلف و در عین حال متناسب و سازگار تلاش شده است، عملاً امکان مجزا کردن این دسته ها از یکدیگر وجود ندارد.

تعریف محیط طبیعی در محیط زیست

منظور از محیط طبیعی آن قسمتی از محیط زیست است که توسط بشر ساخته نشده است. محیط طبیعی با اینکه به شکل های مختلف توسط بشر تغییر یافته، جوهره ی حقیقی خود را از دست نداده است. جنگل ها، کوه ها، مرتع ها، اقیانوس ها، دشت ها، چمنزارها و دریاها همگی جزو محیط طبیعی محسوب می شوند.

در دنیای معاصر بسیار کم اتفاق می افتد که با محیط طبیعی بدیع و پانخورده روبرو شویم. به ویژه در کشورهای رو به صنعتی شدن مانند ایران، روزبروز بر میزان محیط طبیعی گسترده ای که فضاهای مصنوع و ساخته ی دست بشر جای آن را می گیرند اضافه می شود. علاوه براین، بهره کشی مهارنشده و ناشایست از جنگل ها، زمین های کشاورزی و مرتع ها، استخراج منابع از معادن ریزش کرده و تهی شده نیز باعث شده است تا ارزش حیاتی قسمت دیگری از این محیط نیز از بین برود.

تعریف محیط اجتماعی در محیط زیست

محیط اجتماعی انسان از تمامی افرادی متشکل می شود که به هر گونه ای با آنها در ارتباط است. والدین، خویشاوندان، همسر، فرزندان، آموزگاران، همکاران، اساتید، همسایگان، فروشندگانی که با آنها سر و کار داریم و تمامی افرادی که روی ما اثر می گذارند اجزای محیط اجتماعی انسان هستند. علاوه بر اشخاص، تمامی ارگان های اجتماعی هم قسمتی از محیط اجتماعی انسان به شمار می روند.

در این مقالات تلاش عمده بر تأکید بر این نکته است که مشکلات محیط زیستی در کشورهایی مانند ایران که جزو جهان سوم هستند، بیشتر جنبه ی فرهنگی و اجتماعی داشته و کمتر به مسائل تکنیکی مربوط هستند. پذیرش چشم بسته ی شیوه های معماری، توسعه ی صنعتی، بازرگانی و الگوی مصرف کشورهای صنعتی و پیشرفته مسبب ایجاد ریشه ای ترین مشکلات محیط زیستی کشور هستند. این مسائل به اندازه ای فرهنگ کشور ما را تحت نفوذ خود قرار داده که آنها را نتیجه ی اندیشه ی داخلی خودمان می دانیم. فلذا، غایت منظور حراست از محیط زیست در زمینه ی محیط اجتماعی، گسترش و بالا بردن دانش عموم مردم در زمینه ی محیط زیست و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات محیط زیستی در تمامی نهادهای اجرایی است. آن زمانی که اعضای یک جامعه به استعداد ها، توانایی ها و قابلیت های حقیقی خود واقف گردند و با بهره مندی از دانش محیط زیستی، از این قابلیت ها در راستای بهره مندی مناسب از منابع طبیعی و انسانی موجود استفاده کنند، می توانیم توقع داشته باشیم که با کشور و جامعه ای سربلند، دارای استقلال و غیروابسته روبرو شویم.

تعریف محیط مصنوع در محیط زیست

مجموع چیزهایی که توسط انسان ساخته شوند محیط مصنوع را تشکیل می دهند. در اصل می توانیم این قسمت از محیط زیست را حاصل اندیشه و مدنیت بدانیم. چرا که هر گونه تغییری که انسان در طبیعت به وجود آورده، چه نتیجه ی آن سازندگی بوده باشد و چه ویرانی، چه زمین کشاورزی باشد و چه کارخانجات صنعتی، در نهایت نتیجه ی اندیشه ی بشری است. این اندیشه خود پرورده ی فرهنگی مشخص بوده و از فرهنگ و تمدن و تفکرات فلسفی قرن های متمادی جوامع نشأت می گیرد. بنابراین هر چیزی که انسان دست به ساخت آن می زند، در اصل نمود واقعی و جسمانی اندیشه های وی به شمار می رود. با در نظر گرفتن این تعریف کلیه ی ابنیه و ساختمان ها، جاده ها، شهر ها و شهرستان ها و روستاها و دهستان ها، و حتی فرودگاه ها قسمتی از محیط مصنوع به شمار می روند.