چه چیز باعث به وجود آمدن باد می شود؟

اختلاف فشار هوا در میان دو مکان مختلف موجب پیدایش باد می‌شود. هوای نقاط پرفشار به نقاط کم فشار انتقال پیدا می‌کند که از این عمل باد به وجود می‌آید. در حقیقت اگر بخواهیم با دقت بیشتری عنوان کنیم علت به وجود آمدن باد اختلاف مقدار تابش اشعه‌ی خورشید در نقاط متفاوت جهان است. شرایط آب و هوایی در مناطق گوناگون جهان متفاوت است. میزان اشعه‌ی خورشیدی که به هر یک از این مناطق مختلف می‌رسد نیز متفاوت است. مقدار تابش اشعه‌ی خورشید دریافتی دمای هوا را تعیین می‌کند. عمدتاً در نقاط دارای شرایط آب و هوایی گرم، شاهد هوای کم فشارتر و در نقاط دارای شرایط آب و هوایی سرد، شاهد هوای پرفشارتری هستیم. پس چه چیز باعث به وجود آمدن باد می شود؟

بنابراین آنچه موجب به وجود آمدن باد می شود در حقیقت اختلاف فشار بین هوای با دمای پایین و هوای با دمای بالاست. پوشش گیاهی مناطق مختلف نیز از دیگر عواملی است که در وزش باد اثر دارد. در مناطقی که از پوشش گیاهی مناسبی برخوردارند، این پوشش گیاهی قسمتی از نور دریافتی از خورشید را به خود جذب می کند. اما در نقاط پوشیده از برف، این پوشش برفی نور دریافتی از خورشید را بازتاب می دهد و اجازه ی ورود آن به جو زمین را نمی دهد. بنابراین در نقاط پوشیده از برف، به علت بازتاب نور دریافتی از خورشید شاهد کاهش دمای هوا و بالا رفتن فشار آن هستیم.

در مناطق اطراف خط استوا به علت تابش مستقیم و دائمی نور خورشید دمای هوا بالاتر و فشار آن کمتر است. هوای مناطق قطبی به علت عدم برخورداری از تابش کافی نور خورشید دائماً در دمای پایین و فشار بالا به سر می برد. آنچنان که ذکر شد بر اساس قوانین فیزیکی همواره شاهد انتقال هوای پرفشار به سمت نواحی دارای هوای کم فشار هستیم. در این مواقع هوای کم فشار بایستی جابجا شود تا هوای پرفشار جایگزین آن شود. این جایگزینی است که موجب جابجایی هوا شده و در پی آن باد پدیدار می شود.

انواع باد

1. بادهای بسامان

منظور از بادهای بسامان یا بادهای تجارتی آن دسته از انواع باد است که به آنها در زبان انگلیسی (Trade winds)، در زبان فرانسه بادهای آلیزه (Alizé)، در زبان اسپانیایی (Alisios)، در زبان آلمانی (Passat) و در زبان ایتالیایی (Alisei) گفته می شود. البته لازم به ذکر است که ریشه ی این نام ها مشخص نیست. بادهای بسامان از انواع باد هستند که در نیمکره ی شمالی زمین از جهت شمال شرقی به سمت جنوب غربی کره ی زمین می وزند. وزش این بادها در نیمکره ی جنوبی از جهت جنوب شرقی به سمت شمال غربی اتفاق می افتد.

در ناحیه ی میان منطقه پرفشار جنب حاره ای و کمربند همگرایی بین حاره (ITCZ) در سراسر سال شاهد وزش بادهای بسامان هستیم. بادهای بسامان پایدارترین نوع از انواع بادهای موجود در این سیاره به شمار می روند.

به دلیل تدوام فشار بالای جنب حاره، شاهد وزش مستمر بادهای بسامان در نیمکره ی جنوبی زمین هستیم. به همین دلیل در نیمکره ی شمالی بادهای بسامان سطحی به شکلی قدرتمندتر و مستمرتر دیده می شوند. گستره ی تأثیر بادهای بسامان در نیمکره ی شمالی زمین نزدیک به دو هزار و پانصد کیلومتر است. این میزان در نیمکره ی جنوبی زمین به قریب به سه هزار کیلومتر افزایش پیدا می کند.

در فاصله ی نزدیک به ده کیلومتر بالاتر از سطح کره ی زمین در بالای کمربند حاره، شاهد وزش بادهایی در جهت عکس بادهای بسامان هستیم که به آنها بادهای غربی (Westerlies) گفته می شود.

2. بادهای موسمی

بادهای موسمی (seasonal winds) از انواع باد هستند که در موسم های گوناگون سال می وزند. واژه موسم در زبان عربی به معنای فصل به کار برده می شود. منظور از بادهای موسمی یا فصلی بادهایی است که در فصل های مخالف در جهت عکس یکدیگر به وزش در می آیند.

وزش بادهای موسمی زمستانی به شکل جریانی از هوای سرد از سمت خشکی به سمت دریا صورت می گیرد. وزش این بادها در فصل تابستان به شکل جریانی از هوای داغ و شرجی از سمت دریا به سمت خشکی اتفاق می افتد.

هر ساله در فصل تابستان شاهد بالا رفتن دمای هوای قاره ی آسیا هستیم. به دلیل به وجود آمدن سامانه های کم فشار حرارتی وسیع در نواحی مرکزی آسیا و راجستان هندوستان و خلیج فارس، بادهای موسمی از سمت اقیانوس آرام و اقیانوس هند به سمت این نقاط حرکت می کنند.

این رویداد در همان هنگام در ناحیه ی استرالیا نیز روی می دهد و همراه با به وجود آمدن یک واچرخه ی باد (anticyclone) در سطح این منطقه اتفاق می افتد. بادهایی که از این منطقه خارج می شوند، در هنگام گذر از منطقه ی استوا به سمت جنوب غرب، به سمت قاره ی آسیا کشانده شده و موجب ایجاد بادهای موسمی تابستی در قاره ی آسیا می گردند.

3. بادهای غربی

بادهای غربی (Westerlies) از انواع باد هستند که در غالب اوقات نزدیک به محدوده ی میان عرض جغرافیایی سی و پنج درجه تا شصت و پنج درجه به وزش در می آیند. بادهای غربی از منطقه ی پرفشار جنب حاره به سمت نواحی کم فشار جنب قطبی جریان پیدا می کنند.

جهت وزش بادهای غربی دائماً در تغییرند و از نظم خاصی پیروی نمی کنند. از مواردی که بر جهت و سرعت وزش بادهای غربی تأثیر می گذارد میتوان به جریان های موجی به خصوص چرخه های باد و واچرخه هایی اشاره کرد که در ناحیه ی تحت تأثیر بادهای غربی از جهت غربی به سمت شرق در حرکت هستند. به همین سبب احتمال دارد بادهای غربی هنگام وزیدن از سمت غرب به سمت شرق از ویژگی های توفان مانند نیز برخوردار شوند. هنگام فرا رسیدن فصل زمستان در نیمکره ی شمالی کره ی زمین گسترش واچرخه های قاره ای و در برخی موارد چرخه های باد از گسترش محسوس بادهای غربی جلوگیری می کند. از این رو بادهای غربی به شکلی محسوس در سطح اقیانوس گسترش پیدا می کنند. اما عدم برقراری شرایط قاره ای در عرض های جغرافیایی قسمت میانی نیمکره زمین، باعث شده تا بادهای غربی تا حدی به صورت یک کمربند جهانی دربیایند.

4. بادهای محلی

بادهای محلی (Local Winds) از انواع باد هستند که در اثر بروز اختلاف دما در مناطق محدود و کوچک ایجاد می شوند. بادهای محلی غالباً تنها در لایه های زیرین جو زمین ایجاد می شوند.

5.  نسیم دریا-خشکی

نسیم دریا-خشکی گونه ای از انواع باد است که در اثر اختلاف دمای روزانه میان دریا و خشکی ایجاد می شود. روزها دمای هوای دریا به نسبت خشکی مجاور آن پایین تر است و در نتیجه هوای دریا از هوای خشکی پرفشارتر خواهد بود. به همین سبب هوای پرفشار از سمت دریا به سمت خشکی حرکت می کند. موقع شب با کاهش دمای هوای خشکی و پرفشار شدن هوای آن هوای پرفشار از سمت خشکی به سمت دریا حرکت می کند.

6. باد دره ها

باد دره یا دره باد (Valley wind) از انواع باد است که بر اثر اختلاف میان دمای دره ها و دمای دشت ها که موجب پیدایش تفاوت میزان هوای فشار این مناطق می شود، ایجاد می شود.

7. گرم باد

گرم باد یا باد فون (Foehn Wind) از انواع باد های گرم است که از خشکی بالایی برخوردار است. نام فون از کوهستان آلپ گرفته شده است. وزش گرم باد ها در جهت مخالف باد تپه های کوهستانی صورت می گیرد.

با کاهش دمای هوای رطوبت داری که از تپه ی کوهستانی بالا می رود، رطوبت این هوا متراکم شده و به شکل بارش باران در سمت مخالف باد جلوه می کند. در صورتی که در نقاط مرتفع هوای پرفشار و سرد جمع نشده باشد، این هوا در هنگام عبور از تپه های کوهستانی اگر جایی برای فرار نداشته باشد، در میان تپه به شکل گرم باد خشک در می آید. عموماً هنگام وزش گرم باد ها، رطوبت هوا یک مرتبه کاهش پیدا می کند که همین امر سبب متوقف شدن بارش می شود.

هنگامی که باد با بیشترین شدت می وزد، دما تا بیشترین میزان خود بالا می رود و غالباً در نتیجه این امر شاهد کاهش فشار هوا هستیم. از علائم وزش گرم بادها میتوان به آب شدن برف، خشک شدن و آتش گرفتن زمین های زراعی و به وجود آمدن زمینه ی آتشسوزی در جنگل ها اشاره کرد.