تاریخچه ورود تفنگ و سلاح گرم به ایران + آغاز رشته تیراندازی در ایران

تاریخچه ورود تفنگ و سلاح گرم به ایران و تلاش‌های جدی برای تجهیز ارتش ایران به سلاح گرم از زمان شاه اسماعیل اول آغاز شد و احتمالا حتی قبل از جنگ چالدران بوده است. چنانکه یک دهه بعد، در سال‌های اولیه سلطنت شاه طهماسب اول، رونق بیشتری گرفت. تفنگداران ایرانی دارای واحدهای مستقل بودند و یکی از دلایل پیروزی ارتش ایران بر ازبکان و اخراج آنان از هرات، استفاده از سلاح گرم و مهارت بالای ارتشیان در استفاده از آن بود.

در اواخر سال 1006 هجری قمری ( 1598 میلادی) دو برادر انگلیسی به نام‌های آنتونی و رابرت شرلی به همراه گروهی 26 نفره از ارتشیان به قزوین و نزد شاه عباس صفوی رفتند و معرفی کردند. از آنجایی که همراهان برادران شرلی همگی از ارتشیان بودند و برخی از آنها با اصول توپ و تفنگ آشنا بودند، ساخت این ادوات در ایران رونق بیشتری یافت. با آمدن برادران شرلی و همراهانشان الله وردی خان که فرمانده قوای سلطنتی بود به عنوان فرمانده ارتش منصوب شد و وظیفه ساخت و تهیه سلاح گرم را در اصفهان در کارخانه اسلحه سازی بر عهده گرفت.

تاریخچه ورود تفنگ و سلاح گرم به ایران

یکی از سلاح‌هایی که در آن زمان استفاده می‌شد، تفنگ‌های سرپر با لوله‌های هشت ضلعی ساخت صنعتگران ایرانی بود که از روی تفنگ‌های انگلیسی ساخته شده بود. این تفنگ‌ها بسیار سنگین و با لوله‌هایی بلند و ضخیم بود و باروت دان آن نیز از جنس پوست آهو یا فلز ساخته شده بود. از آنجایی که این تفنگ‌ها را روی دیوار قلعه نصب می‌کردند به آنها تفنگ‌های قلعه‌ای می‌گفتند. در هنگام شلیک ساچمه‌های بزرگ و متعددی پرتاب می‌کرد.

یک اسلحه بزرگ و سنگین به نام شمخال نیز وجود داشت که قطر لوله آن حدود 25 میلی‌متر بود و به دلیل وزن زیاد آن، دو نفر با عنوان شمخالچی آن را حمل می‌کردند. شمخال‌ها بیشتر در بالای قلعه‌های بلند، برج‌ها و استحکامات شهرها استفاده می‌شدند. علت نامگذاری این تفنگ به شمخال خمیده بودن قنداق آن بود.

تپانچه‌های سرپر فتیله‌ای 

اساس عملکرد این سلاح‌ها، انفجار باروت در لوله و پرتاب ساچمه به هدف بود. در آن زمان لوله تفنگ از فلز برنج ساخته می‌شد و به دلیل مقاومت کم آن، باید ضخامت لوله را زیاد می‌کردند. این کار باعث سنگینی بیش از حد اسلحه می‌شد. در اسلحه‌های سرپر فتیله‌ای، باروت را به کمک پیمانه داخل لوله می‌ریختند و با استفاده از پارچه یا نمد و به کمک یک میله فلزی آن را به درون لوله هل می‌دادند. بعد از باروت نوبت گلوله‌ها بود که به همین منوال به کمک پارچه نمدی و میله فلزی داخل لوله تفنگ ریخته می‌شد.

طبق آنچه در برخی از سفرنامه‌های دوره صفویه در مورد تفنگداران و نحوه استفاده از تفنگ آمده است، تفنگداران فاقد زره بودند و سلاح همراه آنها تفنگ و قداره بوده است. تیراندازی با این نوع تفنگ‌ها کار بسیار سختی بود و برای شلیک راحت و دقیق، باید آن را روی پایه قرار می‌دادند.

تکامل تفنگ و سلاح گرم در دوران حکومت افشاریه

در آغاز دوران حکومت افشاریه، به تدریج با تکامل این سلاح‌ها، از سنگ چخماق برای سهولت هدف گیری و جابجایی آسان استفاده شد. روش کار به این صورت بود که فتیله روشن را روی سنگ چخماق قرار می‌دادند و هنگام شلیک، آتش فتیله با دهانه مخزن باروت برخورد کرده و شلیک می‌شد. اما مشکلی که وجود داشت این بود که در هوای بارانی شعله فتیله خاموش می‌شد به همین دلیل کم کم تفنگ‌های فتیله ای منسوخ شدند و جای خود را به تفنگ‌های چخماقی دادند.

در تفنگ‌های چخماقی، سنگ چخماق بعد از فشار دادن ماشه با فلز جلو لوله باروت تماس پیدا کرده و جرقه می‌زد و بدین نحو باروت آتش می‌گرفت. در این دوران سلاح‌های اصلی که سربازان در جنگ با خود حمل می‌نمودند شامل تفنگ فتیله‌ای، چخماقی، تپانچه، توپ، خمپاره، زنبورک بود.

اختراع چاشنی در دوران زندیه 

ارتش دوران زندیه مانند صفویه و افشاریه شامل چندین گروه پیاده و سواره نظام، نیروهای نامنظم و توپخانه بود. سلاح‌های اصلی نظامیان در این دوره شامل تفنگ سرپر چخماقی و فتیله‌ای، خنجر، نیزه، پتک و شمشیر بود. با اختراع چاشنی، تفنگ‌های سرپر تکامل بیشتری یافتند و تبدیل به سلاح‌هایی بی‌نظیر برای شرکت در جنگ و مقابله با دشمن شدند. در این تفنگ‌ها پس از شلیک دودی در فضا پراکنده شده و بوی باروت همه جا را فرا می‌گرفت. باروت مورد استفاده در این تفنگ‌ها به رنگ سیاه و ترکیبی از نیترات پتاسیم یا شوره، پودر زغال و گوگرد بود.

به دلیل استحکام پایین لوله، هرگز نباید از باروت بدون دود در این تفنگ‌ها استفاده می شد. به دلیل اینکه باروت سیاه سرعت اشتعال کمتری داشت، لوله این تفنگ‌ها را بلند در نظر می‌گرفتند تا شتاب لازم به گلوله داده شود. این نوع تفنگ‌ها که با چاشنی کار می‌کردند از روی نسخه‌های انگلیسی تولید کارخانه جیمز ویلینکسن، ساخته می‌شدند.

دوران قاجاریه و تعامل با غرب

در اواخر سلطنت آغا محمد خان چند تن از افسران روسی که به ایران آمده بودند توسط شاه قاجار برای آموزش نیروی نظامی به شهر قزوین اعزام شدند. پس از برادران شرلی (در زمان شاه عباس صفوی)، این افسران روسی اولین خارجیانی بودند که برای آموزش ارتش ایران منصوب شدند. بازسازی ارتش ایران با شیوه جدید آموزش و تجهیز آن به سلاح های جدید اروپایی نیز در زمان فتحعلی شاه در عهدنامه نظامی او با ناپلئون بناپارت، امپراتور فرانسه آغاز شد. در دوره فتحعلی شاه سلاح و مهمات زیادی برای ارتش ایران خریداری شد. همچنین هیئتی متشکل از 27 افسر فرانسوی برای آموزش نظامی به ایران آمدند. این هیئت یک کارخانه توپ سازی در اصفهان و یک زرادخانه در تهران تأسیس کردند.

عباس میرزا وارث تاج و تخت فتحعلی شاه بر بررسی جزئیات ساخت پادگان‌ها و انبارها و کارگاه‌های ساخت سلاح، باروت، توپ، برقراری نظم و انضباط و تغییر لباس سربازان اصرار داشت. در این دوره علاوه بر استفاده از افسران فرانسوی و انگلیسی، سعی شد با اعزام افرادی به خارج از کشور، از دانش فنی آنها برای گسترش صنایع نظامی استفاده شود. پس از فتحعلیشاه، محمدشاه در طول 15 سال سلطنت خود به دلیل درگیری با شورشی‌ها و دخالت عثمانی‌ها، انگلیس و روسیه فرصت چندانی برای ادامه اصلاحات در ارتش نداشت. در زمان او، مربیان روسی و انگلیسی نیز در آموزش سربازان کمک می‌کردند و تجهیزات از انگلستان خریداری می‌شد.

در زمان ناصرالدین شاه مسلسل وارد ایران شد. مسلسل نوردن فلت-هوچکیس که از فرانسه و انگلیس خریداری می‌شد از جمله این سلاح‌ها بود. در این دوره اسلحه‌هایی با لوله خاندار خریداری شد که برد و دقت شلیک در آنها بیشتر شده بود. اسلحه‌های مورد استفاده سربازان در این دوره عبارت بودند از تفنگ فتیله‌ای و چخماقی، تفنگ‌های روسی، شاسپورت، پروسی، مارتینی، اشنایدر ورندل، گاللین، مگزین و بردان بود.

دوران سلطنت پهلوی، تاسیس قورخانه

پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه، کارخانجات اسلحه سازی و مهمات به نام قورخانه در ایران تأسیس شد. در این دوره بیشتر سلاح‌های باقی مانده مستعمل و فرسوده شده بودند و اغلب نیاز به تعمیر داشتند. مسئولیت تعمیر آنها بر عهده قورخانه بود. تشکیلات قورخانه شبیه یک سازمان نظامی بود که از جمله بخش‌های آن می‌توان به کارخانجات تولید قنداق، تفنگ، فشنگ، ریخته گری، آهنگری، تلگراف خانه، مدرسه و ... اشاره کرد. صنعتگران و کارکنان هر کدام در بخش‌هایی از آن مشغول خدمت‌رسانی بودند. تعداد 600 توپ، 200 خمپاره، توپ‌های کوچک و تفنگ‌های چخماقی و مهمات دیگر طی مدت 8 سال در قورخانه تولید شد.

ساختار سازمانی قورخانه

سلسله مراتب یک قورخانه شامل یک نفر سرتیپ، یک نفر فرمانده، 4 نفر یاور، 6 نفر سلطان، 2 نفر معاون اول، 8 نفر معاون دوم، 8 نفر وکیل، یک نفر مشرف و 63 نفر صنعتگر و سایر کارمندان بود. در روز 7 بهمن 1309 رضاشاه پس از بررسی های طولانی با اعزام هیئتی به نام «تفتیش و خرید اسلحه» به چکسلواکی موافقت کرد.

47 جعبه تفنگ برنو به علاوه 48 جعبه، ساز و برگ چرمی توسط این گروه خریداری و به ایران آورده شد. ابتدا تفنگ مدل ماوزر vz. 24 مورد آزمایش قرار گرفت و کارکنان ارتش کارکردآن را مثبت ارزیابی کردند.

سپس ماوزر که تولید انبوه آن در سال 1898 در ابرنادورف آلمان آغاز شده بود به عنوان دقیق ترین و سبکترین و خوشدست ترین تفنگ موجود معرفی شد و بجای تفنگ های روسی و انگلیسی و ... مورد استفاده قرار گرفت. این کارخانه  بعدها در شهر برنو واقع در استان موویا چکسلواکی شعبه ای افتتاح کرد و دولت ایران که مشتری شرکت اشکودا بود از آن پس تسلیحات خود را از این شعبه خریداری می کرد. از آن پس نام «برنو» در ایران بر روی تفنگ های ماوزر گذاشته شد. این سلاح ها پنج تیر و تک تیر بودند.

آغاز به کار صنایع مسلسل سازی و جنگ افزارات دیگر

در 7 مرداد 1312 در شهر برلین آلمان قراردادی بین دولت ایران و کارخانه فریتز ورنر آلمان مبنی بر تأسیس کارخانه اسلحه سازی با ظرفیت اولیه تولید 25 قبضه تفنگ برنو منعقد شد. در سال 1314 کارخانه در محل قورخانه شروع به کار کرد و به تدریج با تکمیل ماشین آلات و انتقال آنها به محل جدید (خیابان پیروزی فعلی) در سال های 1316 تا 1318 تعدادی از کارکنان متخصص در کار با ماشین آلات در آن مشغول به کار شدند. 

در تیرماه 1317، برای افزایش سقف تولید سالانه 1200 قبضه مسلسل سبک و 300 مسلسل سنگین، تجهیزات بیشتری برای صنایع مسلسل سازی خریداری شد. در سال 1320 به دلیل حوادث جنگ جهانی دوم و پس از اعلام بی طرفی ایران، محل تولید مسلسل به پایگاه نیروهای هندی و لهستانی تبدیل شد و در نتیجه خسارت زیادی به ساختمان ها و ماشین آلات وارد شد.

پس از بیرون کردن نیروهای هندی و لهستانی و سقوط هیتلر، در سال 1325 در آغاز سلطنت محمدرضا شاه، قراردادی بین ایران و روسیه برای تولید مسلسل های سبک P.P.Sh به امضا رسید. همزمان با تولید این تسلیحات، صنایع مسلسل سازی ایران در سال 1329 موفق به تولید 16 قبضه مسلسل برنو شد. با توجه به نیاز روزافزون نیروهای نظامی به تسلیحات مدرن و پیشرفته، قراردادی در شهریور 1345 بین صنایع اسلحه سازی ارتش ایران و شرکت آلمانی فریتز ورنر برای تأسیس و تکمیل قرارداد منعقد شد. مفاد این قرارداد به شرح زیر بود:

1. تولید سالانه 40000 قبضه تفنگ G3
2. تولید سالانه 6000 قبضه تفنگ MG3 با  لوله زاپاس.
3. اعزام 20 کارشناس متخصص به مدت 3 سال به ایران جهت نصب و مونتاژ تجهیزات
4. تحویل کلیه ماشین آلات و تجهیزات فنی از شرکت فریتز
5. تحویل رایگان طرح های تجهیزات دوپایه، سه پایه سنگین و قنداق کشویی 
6. آموزش 20 افسر و استاد به مدت یکسال در آلمان.

در سال 1356 قرارداد دیگری با همین شرکت آلمانی منعقد شد که بر اساس آن قرار بود سالانه 2000 قبضه موشک انداز (آر پی جی) 40 میلی متری تولید شود اما با وقوع انقلاب تنها 50 عدد از آن ساخته شد و صنایع تعطیل شد!

آغاز رشته تیراندازی در ایران

ورزش تیراندازی در گذشته با استفاده از تیروکمان و مدت‌ها قبل از ظهور سلاح گرم (حدود قرن 13) آغاز شد. سلاح گرم ابتدا در جنگ و بعدا در تیراندازی ورزشی و شکار مورد استفاده قرار گرفت و به دلیل تاریخ نامعلوم اختراع اولیه آن، مشخص نیست که رشته تیراندازی دقیقا از چه زمانی آغاز شد. اولین مسابقه تیراندازی ثبت شده، مسابقه‌ای است که در سال 1477 در ایچستات، باواریا برگزار شد. تیراندازان، احتمالا با استفاده از تفنگ فیتیله‌ای، در فواصل 200 متر با هم رقابت می‌کردند.

 تأسیس فدراسیون ورزش تیراندازی در ایران

تا سال‌های متمادی، ورزش تیراندازی در ایران به نام اتحادیه‌ تیراندازی ورزشی معروف بود و فعالیت می‌کرد. بالاخره در سال 1337، فدراسیون ورزش تیراندازی در ایران تحت نظر سازمان تربیت بدنی و ورزش وقت آن زمان تأسیس شد. فدراسیون ورزش تیراندازی در یران برخلاف دارا بودن نام ورزشی آن، با توجه به فعالیت و سابقه‌ نظامیان در این رشته، زیر نظر یک سرهنگ عالی رتبه ارتش به‌ عنوان اولین رئیس فدراسیون تیراندازی شروع به فعالیت کرد. حتی بیشتر تیراندازان آن نیز نظامی بودند و همیشه تیراندازان نظامی خوب در این فدراسیون فعالیت داشته و پرورش می‌یافتند.

فدراسیون ورزش تیراندازی و مواد ورزشی آن

ورزش تیراندازی دارای سی ماده ورزشی رسمی است (300 متر 5 ماده ورزشی) (اهداف ثابت تفنگ و تپانچه 14 ماده ورزشی 10 و 50 متر) (اهداف متحرک 5 ماده ورزشی 50 و 10 متر) (اهداف پروازی 6 ماده تراپ و اسکیت) از 30 ماده ورزشی، فدراسیون تیراندازی ایران در 19 ماده ورزشی فعالیت دارد که این 19 رشته شامل، رشته تفنگ و تپانچه اهداف ثابت 13 ماده ورزشی و در اهداف پروازی 6 ماده ورزشی است.

پیمان سنتو

با تشکیل پیمان سنتو بین کشورهای ایران، امریکا، پاکستان و ترکیه همه ساله مسابقات مختلف تیراندازی با سلاح‌های جنگی بین این کشورها برگزار می‌گردد که بیشترین بخش فعالیت ورزش تیراندازی در آن زمان توسط سازمان‌های نظامی مخصوصا در نیروی زمینی ارتش بوده است. در آن سال‌ها هیئت تیراندازی ارتش بیشترین فعالیت خود را در رشته‌های صد، دویست و سیصد متر انجام می‌داده است که هر سال مسابقات آن در سطح نیروهای مسلح برگزار می‌شود. این مسابقات به صورت منظم و با برنامه ریزی خاصی انجام می‌گیرد.

اولین مسابقات آسیایی ورزش تیراندازی در ایران

اولین مسابقات رسمی در ایران، هفتمین دوره بازی‌های آسیائی بوده است که در سال 1353 در تهران برگزار شد و سالن‌های تیراندازی 10 بادی متر روبازی در میدان پنجاه متر خفیف و 25 متر و 50 متر در مجموعه ورزشی آزادی و میدان اهداف پروازی در باشگاه ژاندارمری سابق بالاتر از میدان ونک برای این مسابقات ساخته شد. بعد از انقلاب نیز نظامیان فعالیت گسترده‌ای در رشته تیراندازی مخصوصا تپانچه جنگی 25 متر سنتر فایر و تپانچه ورزشی و تفنگ 300 متر به فعالیت‌های خود ادامه دادند.

ورزش تیراندازی از طرف واحد آموزش نظامی کشور در سال 1359 باهدف گسترش علم تیراندازی در بین جوانان و بالا بردن توان نظامی آنان توسط آقایان یوسف آجورلو و رضا کیارستمی با همکاری فدراسیون تیراندازی فعال گردید. تیراندازان باسابقه ارتش، جواد کوهپایه زاده و دیگر مربیان باتجربه و دیگر تیراندازان فعالیت‌های خود را دنبال کردند. از آن زمان به بعد ورزش تیراندازی به‌عنوان یک ورزش و فعالیت نظامی به‌صورت همگانی درآمد، تا اینکه کلیه افراد غیرنظامی و نظامی اجازه فعالیت آزاد در این رشته ورزشی را پیدا کنند و در حال حاضر اکثر قهرمانان این رشته ورزشی از افراد غیرنظامی هستند.

ورزش تیراندازی در ایران و شرکت در المپیک

حضور تیراندازان ایرانی در المپیک‌‌ از سال 1948 لندن شروع‌ شد. در سال‌های قبل از انقلاب شرکت در المپیک نیازمند کسب سهمیه نبود و کسب سهمیه المپیک از سال 1980 با توجه به کثرت شرکت‌ کنندگان از کشورهای مختلف شروع گردید. حضور ورزشکاران تیرانداز ایرانی در المپیک 1948 لندن با حضور آقایان فرهنگ خسرو پناه،‌ صمد ملا زال و محمود سخایی اولین نمایندگان ایران در المپیک صورت پذیرفت. امروزه ایران دارای تیراندازان بسیار خوبی در قسمت‌های تپانچه و اسلحه است