پیدایش نوروز در ایران باستان | تاریخچه، آداب و رسوم آیین نوروز

نوروز سال نو ایرانی است که با آغاز فصل بهار جشن گرفته می‌شود. ریشه‌ نوروز به 3000 سال پیش برمی‌گردد و مرتبط با آیین زرتشتی است. این جشن 13 روز طول می‌کشد و فرصتی برای تأمل در گذشته و تعیین اهداف برای آینده است. سنت مهمی که در این زمان انجام می‌شود، گردهمایی دور یک سفره است که با اشیا و خوراکی‌هایی که نماد پاکی، روشنایی، امرار معاش و ثروت هستند، تزئین شده است. 

نوروز در سال 2009 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به‌عنوان یک سنت فرهنگی که توسط مردمان متعدد رعایت می‌شود، ثبت شد. نوروز جشنی باستانی است که با آمدن اولین روز بهار و تجدید طبیعت آغاز می‌شود. نوروز نقش بسزایی در تحکیم پیوندهای مردم بر اساس احترام متقابل و آرمان‌های صلح و حسن همجواری دارد. 

تاریخچه نوروز

نوروز از یک جشن مذهبی در دین زرتشتی نشات می‌گیرد که قدمت آن به 3000 سال پیش در ایران می‌رسد. آن زمان فرا رسیدن بهار به عنوان پیروزی خیر بر شر جشن گرفته می‌شد. این جشن رفته رفته به نقاط مختلفی از جهان نیز گسترش یافت. نوروز تا حدود زیادی ریشه در سنت دینی زرتشتی دارد. دین زرتشتی بر مفاهیم گسترده‌ای مانند تقابل متناظر خیر و شر در جهان و پیوند انسان با طبیعت تأکید دارد. آداب و رسوم زرتشتیان در بیشتر تاریخ ایران باستان (با مرکز ایران کنونی) غالب بوده است. امروزه جوامع زرتشتی کمی در سرتاسر جهان وجود دارند که بزرگترین آنها در جنوب ایران و هند است.

نام نوروز تا قرن دوم بعد از میلاد در هیچ نوشته ایرانی به چشم نمی‌خورد. دلایلی داریم که معتقدیم این جشن بسیار قدیمی‌تر از آن تاریخ است و مطمئنا در زمان هخامنشیان (555 تا 330 قبل از میلاد) توسط مردم و خانواده‌های سلطنتی برگزار می‌شده است. بارها گفته شده است که مجموعه معروف تخت جمشید، کاخ‌های آپادانا و صد ستون به منظور جشن نوروز ساخته شده است. اما در هیچ کتیبه‌ی هخامنشی نامی از نوروز وجود ندارد. این امر می‌تواند به ریشه‌های غیرهندی و اروپایی آن اشاره کند.

قدیمی‌ترین شواهد پیدایش نوروز

قدیمی‌ترین شواهد مربوط به نوروز به دوران اشکانیان (247 قبل از میلاد تا 224 پس از میلاد) برمی‌گردد. اشارات خاصی به جشن نوروز در زمان امپراطور آرشایی ولوگاس اول (51-78 پس از میلاد) وجود دارد. پس از به قدرت رسیدن اردشیر اول پاپکان، بنیانگذار سلسله ساسانیان (224 میلادی)، داده‌های ثابتی برای جشن نوروز ثبت شد. در سراسر دوران ساسانیان (650-224 پس از میلاد)، عید نوروز به عنوان برجسته‌ترین آیین در طول سال برگزار می‌شد.

جشن سده و نوروز

نوروز به همراه سده که در نیمه زمستان برگزار می‌شود، دو جشن پیش از اسلام بودند که پس از سال 650 میلادی در جامعه اسلامی باقی ماندند. جشن‌های دیگری مانند گهنبر و مهرگان در نهایت به حاشیه رفتند یا فقط توسط زرتشتیان که آنها را تا هندوستان بردند، دنبال شد. با این حال، نوروز حتی توسط بنیانگذاران اولیه اسلام نیز مورد احترام بود. سوابقی از ریاست چهار خلیفه بزرگ بر جشن‌های نوروزی وجود دارد و در زمان عباسیان به عنوان جشن اصلی سلطنتی پذیرفته شد.

تکامل نوروز در دوره سامانیان

پس از پایان خلافت اعراب و ظهور مجدد سلسله‌های ایرانی مانند سامانیان و آل بویه، نوروز به رویداد مهمتری تبدیل شد. آل بویه سنت‌های باستانی زمان ساسانیان را احیا کرده و بسیاری از جشن‌های کوچکتر را که توسط خلافت حذف شده بود، بازسازی کردند. حتی متجاوزان ترک و مغول به ایران تلاشی برای لغو نوروز به نفع هیچ جشن دیگری نداشتند. به این ترتیب نوروز به عنوان جشن اصلی در سرزمین ایران هم از سوی مسئولان و هم از سوی مردم باقی ماند.

این جشن هنوز توسط میلیون‌ها نفر در سراسر آسیای غربی و مرکزی به عنوان آغاز سال جدید مشخص می‌شود. طبق تقویم شمسی چند شب قبل از اعتدال بهاری، جشن چهارشنبه سوری گرفته می‌شود. در این روز افراد و خانواده‌ها در کنار آتش جمع می‌شوند و از آتش می‌خواهند که بیماری‌ها و بدی‌های سال گذشته را از بین ببرد.  

سنت های نوروزی

نوروز زمانی است که خانواده و دوستان گرد هم می‌آیند و پایان یک سال و آغاز سال دیگر را جشن می‌گیرند. طبق آیین نوروز دارای سیزده روز تعطیلی است و کودکان به مدرسه نمی‌روند و بیشتر بزرگسالان نیز در ایام نوروز کار نمی‌کنند. در طول تعطیلات، دوستان و خانواده برای صرف غذا و گفتگو در خانه‌های یکدیگر جمع می‌شوند. آماده شدن برای نوروز از چند هفته قبل از سال نو با نظافت سنتی بهاری یا همان خانه تکانی آغاز می‌شود. در این زمان خرید لباس جدید برای خانواده و وسایل جدید برای خانه نیز مرسوم است. به صورت کلی سنت‌های نوروزی از کشوری به کشور دیگر و خانواده‌ای به خانواده دیگر متفاوت است، در ادامه به رایج‌ترین آن‌ها اشاره کرده‌ایم.

چهارشنبه سوری

شب چهارشنبه آخر سال جشن گرفته می‌شود. در شب چهارشنبه سوری خانواده و یا اقوام دور هم جمع می‌شوند و در محیط باز آتش‌های کوچکی روشن می‌کنند و از روی شعله‌ها می‌پرند و فریاد می‌زنند: "زردی من از تو، سرخی تو از من"، به این معنی که رنگ پریدگی و مریض من مال تو و سرخی و درخشش تو برای من باشد. با این عبارت شعله‌های آتش به طور نمادین تمام اتفاقات ناخوشایندی که در سال گذشته رخ داده را از بین می‌برد.

لحظه سال تحویل و حاجی فیروز

خانواده‌ها پس از چهارشنبه سوری به خانه بازمی‌گردند و با هم منتظر لحظه اعتدال بهاری می‌مانندکه در فارسی به آن سال تحویل می‌گویند. امروزه مردم لحظه تحویل سال را از طریق جستجو در اینترنت می‌فهمند. اما در گذشته و قبل از اینکه این منابع اطلاعاتی در دسترس باشد، فردی به نام حاجی فیروز برای آواز خواندن، پایکوبی و پخش اخبار نوروز به محله می‌آمد. حاجی فیروز معمولا لباس ساتن قرمز به تن داشت و صورتش به صورت مبدل نقاشی (سیاه) شده است.

زمانی که تنها چند دقیقه به لحظه سال تحویل مانده است، خانواده‌ها و دوستان دور هم جمع و منتظر وقوع تحویل سال می‌شوند. بلافاصله بعد از عید نوروز، افراد خانواده روبوسی کرده و از لفظ سال نو مبارک برایابراز شادی خود استفاده می‌کنند. در مرحله بعد، بزرگتر خانواده به همه شیرینی‌ها و آب نبات‌های مخصوص می‌دهد و به کودکان خردسال هدیه‌هایی با عنوان "عیدی" داده می شود. پس از آن معمولا افراد به خانه افراد بزرگتر فامیل و دیگر اعضا برای "عید دیدنی" می‌روند.

سفره هفت سین

در لحظه اعتدال بهاری، افراد بر سر سفره هفت سین که معمولا از قبل چیده شده جمع می‌شوند. سفره هفت سین به طور سنتی دارای هفت آیتم است که با حرف فارسی سین (س) شروع می‌شوند. این موارد اغلب شامل سیب، سیر، سماق و سمنو (سرکه،سبزه، سکه ) است. همچنین اغلب تخم مرغ‌های رنگ شده نیز در سفره‌ هفت سین قرار داده می‌شوند.

چیدن سفره هفت سین

برای آماده شدن برای عید نوروز، چیدن سفره هفت سین از چند روز قبل از عید مهم است. هفت سین به معنای «هفت س» است و میز با هفت آیتم نمادین برای استقبال از سال نو تزئین شده است. در زیر به توضیح هریک می‌پردازیم:

• سبزه: جوانه زدن گندم، عدس یا دانه که نشان دهنده چرخه تولد در طبیعت است
• سمنو: دسر شیرین ساخته شده از گندم جوانه زده، نشان دهنده خاطرات شیرین و دوست داشتنی
• سنجد: سنجد خشک شده که نشان دهنده عشق انسان‌ها به یکدیگر است
• سیر: سیر نمایانگر سلامت و گیاهی دارویی است
• سیب: نمایانگر تندرستی و زیبایی
• سماق: دانه‌های سماق، نشان‌دهنده طلوع خورشید و نماد برگرداندن تعادل از تاریکی به روشنایی است
• سرکه: سرکه نشان دهنده سن و صبر است

هفت مورد بالا نماد هفت سین در سفره‌ هفت سین هستند، اما اغلب چیزهای دیگری نیز در این چیدمان قرار می‌گیرند. آینه ای که نمایانگر نور و بازتاب است. سکه، نشان دهنده ثروت است. یک ماهی قرمز در یک کاسه، نشان دهنده زندگی است. گل سنبل، نشان دهنده بهار و تجدید است. تخم مرغ رنگ شده، نشان دهنده باروری است.

غذاهای ویژه نوروز

درست مانند سایر جشن‌های فرهنگی، در ایام نوروز، بسته به کشور مبدأ، غذاهای ویژه بسیاری تهیه می‌شود. یکی از این غذاها آش رشته است که معمولا در روز اول نوروز سرو می شود. یکی دیگر از غذاهای نوروزی، سبزی پولو با ماهی (ماهی با برنج مخصوص و مخلوط با شوید) نام دارد. برنج به همراه شوید تازه یا خشک شده تهیه می‌شود که نشان‌دهنده سرسبزی طبیعت در فصل بهار است. در ایام نوروز نیز شیرینی‌های مخصوصی در هر شهر سرو می‌شود که شامل نان برنجی (کوکی‌های تهیه شده از آرد برنج)، باقلوا، بادام قندی و ... است.

عید دیدنی به سبک ایرانی

اندکی پس از سال تحویل، آیینی به نام عید دیدنی آغاز می‌شود که شامل دیدار با خانواده و دوستان است. مهم است که در اولین روز نوروز به بزرگ‌ترها سر زده و به آنها احترام بگذارید و پس از آن به خانه بقیه اعضای خانواده بروید. در عید دیدنی معمولا مقادیر زیادی میوه، آجیل بوداده، چای و شیرینی‌های مخصوص نوروز مانند نان نخودچی، نان برنجی، شیرینی کشمشی، باقلوا و... به مهمانان ارائه می‌شود. سلام و احوال پرسی به گونه‌ای‌ست که هر دو گونه شما را می‌بوسند و سال نو را تبریک می‌گویند. 

جشن سیزده به در، رویداد نهایی

پس از 13 روز جشن، یک رویداد نهایی و بسیار مهم وجود دارد و آن سیزده به در است. Seez-deh به معنای عدد 13 است و Be-dar به معنای "خروج" یا "رهایی از شر" است. تعابیر مختلفی از سیز‌ده به در وجود دارد؛ برخی بر ارتباط منفی با عدد 13 تمرکز می‌کنند و حضور در سیزدهمین و آخرین روز جشن نوروز را فال بد می‌دانند. بنابراین در این روز، خانواده‌ها خانه‌های خود را ترک می‌کنند و به مقصدی در فضای باز می‌روند، خواه دریاچه، رودخانه یا پارک نزدیک. ماشین همیشه مملو از وسایلی برای تهیه چای، همراه با شیرینی، میوه و آجیل و غذاهای پیک نیکی خواهد بود.

سنت سبزه گره زدن

یک سنت دیگر که در انتهای سیزده به در انجام می‌شود، سبزه گره زدن است. در این روز اغلب دختران در طبیعت شروع به گره زدن سبزه‌ها کرده تا به آرزوهای زیبای خود برسند. برخی آرزو دارند عشق پیدا کنند، در حالی که برخی دیگر آرزوی ارتباط بهتر با عزیزان خود را دارند. این سنت اغلب ماهیتی رمانتیک و شاعرانه دارد. 

چرا نوروز از اهمیت زیادی برخوردار است؟ زیرا بر ارزش‌هایی همچون صلح و همبستگی در بین نسل‌ها، خانواده‌ها و همچنین سایر افراد تاکید دارد. از همین رو جشن نوروز، این سنت باستانی به تنوع فرهنگی و دوستی بین مردم و جوامع مختلف کمک می‌کند. نوروز نقش بسزایی در تحکیم پیوندهای مردم بر اساس احترام متقابل و آرمان‌های صلح و حسن همجواری دارد. سنت‌ها و آیین‌های آن منعکس‌کننده آداب و رسوم فرهنگی و باستانی تمدن‌های پیشین است و از طریق تبادل ارزش‌های انسانی بر روابط امروزی تاثیر می‌گذارد.