تاریخچه کوهنوردی در ایران و جهان

خاستگاه ورزش کوهنوردی را اغلب اروپا (فرانسه، ایتالیا، اتریش، سوئیس) می‌دانند. بسیاری از اهالی این کشور‌ها به علت وجود رشته کوه آلپ، از گذشته با فن پیمودن کوه‌ها آشنا بوده‌اند. چند مورد از کوهنوردی‌هایی را که فقط برای شکار، معدن کاوی و کشورگشایی نبوده، بلکه برای کوهنوردی (دست یافتن به قله‌ها و گردنه‌ها، پیمودن مسیرهای جدید) انجام شده را، می‌توان در قرن‌ها پیش نیز دید؛ برای نمونه صعود پت رارکا (petrarca) اهل کشور ایتالیا به قله کوه وانتو (Mont Ventox) در سال 1336 میلادی را می‌توان نام برد. در ادامه به توضیح مفصل‌تری در مورد تاریخچه کوهنوردی در ایران و جهان می‌پردازیم.

ولی کوهنوردی به صورت جدی‌تر، صد‌ها سال بعد آغاز شد. در سال 1760 یک دانشمند ثروتمند سوئیسی از منطقه مون بلان (Mont Blanc بلندترین کوه آلپ که 4807 متر ارتفاع دارد) دیدن کرد و پیشنهاد داد که به هر شخصی که بتواند تا قله این کوه برود، جایزه‌ای خواهد داد. بعد از چندین تلاش، نهایتا در 18 اوت 1786 پزشکی به اسم دکتر پاکار (Paccard) و یک راهنمای محلی به نام بالما (Balmat) اهل فرانسه توانستند قله مون بلان را فتح نمایند.

از اواسط قرن نوزدهم، کوهنوردی باز هم شکلی جدی‌تر و پیوسته‌تری به خود گرفت؛ در سال1854 آلفرد ویلز (Alfred wills) به قله 3701 متری وترهورن (Wetterhorn) در کوه‌های آلپ صعود نمود. از این سال، دوره‌ای شروع گردید که به «عصر طلایی کوهنوردی» معروف گشت. در این دوره، کوه‌های بلند آلپ یکی بعد از دیگری صعود گشتند.  

قله سنگی مترهورن

فتح قله سنگی و دشوار مترهورن (4477 متر، Matterhorn) در سال 1865 به دست ادوارد ویمپر (E. Whymper) و همراهان او که در جریان آن چهار نفر جان باختند، آغاز «عصر طلایی» کوهنوردی بود. بعد از آن کوهنوردان جسور و مبتکر دیگر تنها به دستیابی به قله‌ها فکر نمی‌کردند، بلکه در فکر صعود از دیوارهای سنگی و یخی و به دست آوردن رکوردهای جدید بودند.در سال 1858 اولین باشگاه کوهنوردی جهان، به اسم آلپاین کلاب در انگلستان (The Alpine Clube) بنیان نهاده شود و چند سال بعد از آن، باشگاه‌های مشابه در کشورهای اتریش، سوئیس، ایتالیا و… تأسیس شد. هم اکنون، ورزش کوهنوردی، دل مشغولی و حتی شغل افراد زیادی به شمار می‌رود. 

تاریخچه ورزش کوهنوردی در ایران

ویل دورانت، مورخ بزرگ، تاریخ سرزمین پارس را با شرح زندگی قوم ماد آغاز می نماید؛ او می نویسد: «ماد‌ها از نژاد هند و اروپایی هستند و احتمال دارد که در تاریخ 1000 سال قبل از میلاد، از کنار دریای خزر به آسیای باختری آمده باشند. قوم ماد، در کوه هایی که به عنوان جایگاه خود در ایران برگزیده بودند، مس، آهن، سرب، سیم و زر، سنگ مرمر استخراج می کردند. آنها چون قومی نیرومند بودند و زندگی ساده ای داشتند، به کشاورزی در دشت‌ها و دامنه تپه های اقامتگاه خود پرداختند و زندگی راحتی را برای خود فراهم آوردند. رفتن به کوه‌ها از نظر دیگری هم ضروری بوده است، در شرایط حمله بیگانگان به سرزمین مادری (که در تاریخ ایران بسیار اتفاق افتاده است)، کوهستان، پناهگاه مبارزان بوده است. تاریخ کشور ما مملو از جنبش های آزادی خواهانه و ضدبیگانه بوده که پایگاه مبارزان آن معمولا در دل کوهستان بوده است.» 

تاریخچه معاصر کوهنوردی در ایران

ابوالفضل صدری در کتاب «تاریخ ورزش» می‌نویسد: «از سال 1295 شمسی که میرمهدی ورزنده از بلژیک به ایران آمد، ورزش در آموزشگاه‌های کشور به وجود آمد. پیش از او تنها در مدرسه‌های نظام، توسط برخی از افسران خارجی از جمله اتریشی‌ها و روس‌ها و سوئدی‌ها به صورت ناقص ورزش آموزش داده می‌شد.» صدری همچنین اشاره می‌کند که اولین باشگاه ورزشی در تهران در همان سال‌ها تأسیس شد. اسم این باشگاه، «کلوب ایران» بود که عده ای از اشراف و اعیان و نمایندگان سیاسی خارجی آن را تاسیس کرده بودند و در آن به اسب سواری و چوگان و ورزش‌های دیگری می‌پرداختند.»

قانون "ورزش اجباری در آموزشگاه‌ها" در 14 شهریور 1304 به تصویب مجلس شورای ملی رسید و "انجمن پیشاهنگی و تربیت بدنی" (که بعد‌ها به سازمان تربیت بدنی تغییر نام داد) در 27 فروردین 1313 به ثبت رسید. فدراسیون‌های ورزشی (از جمله فدراسیون کوهنوردی) نیز در سال 1326 تشکیل شدند.

از سال 1311کوهنوردی گروهی، با تلاش منوچهر مهران و عده‌ای دیگر در مشهد آغاز شد. مهران در سال 1323 سرپرستی یک کاروان چهل نفره را در صعود به قله دماوند بر عهده گرفت و بعد از این برنامه، پیشنهاد تأسیس یک باشگاه رسمی کوهنوردی را داد، که مورد استقبال مسئولان ورزش قرار گرفت. منوچهر مهران از همان سال باشگاه "نیرو و راستی" را پایه گذاری می کند که نقطه عطفی برای ورزش کوهنوردی در آن دوران بود.

نکاتی در مورد کوه رفتن

قبل از رفتن به کوه، باید بدانیم که ورزش در طبیعت، تفاوت اساسی با سایر ورزش‌ها دارد. اول این که محیط این ورزش (کوهستان) ساخته دست انسان نمی‌باشد، بلکه حاصل میلیون‌ها سال تغییرات جغرافیایی و عوامل پیچیده طبیعی است. به همین علت اگر صدمه‌ای به محیط کوهستان وارد بیاوریم، جبران آن به سادگی میسر نخواهد بود. بنابراین ریسک خطر برای ورزشکاران مبتدی و بی‌تجربه بسیار زیاد است.

یکی از کوهنوردان باتجربه گفته است که در کوهنوردی دو نکته را باید بدانیم: اصول ایمنی در کوهستان برای آن که به خود صدمه‌ای نرسانیم و اصول حفاظت کوهستان برای آن که به کوه صدمه‌ای نرسانیم.

در تجربه اولین برنامه کوهنوردی خود چه باید بکنیم؟

بهتر است نخستین برنامه‌های کوهپیمایی خود را همراه شخص یا گروهی باتجربه انجام دهید. به طور معمول آن‌ها می‌دانند که رفتن به چه منطقه و تا چه ارتفاعی برای یک مبتدی مفید و جذاب است. همچنین می‌دانند که چه وسایل و مواردی برای شما نیاز است. در عین حال بهتر است که خودتان به آن‌ها شرح دهید که تاکنون چه نوع فعالیت‌هایی در زمینه کوهنوردی انجام داده‌اید و بگویید که نمی‌خواهید در ابتدای فعالیت‌های خود، کار زیاد و دشواری انجام دهید!

در اولین برنامه‌های خود تلاش نکنید که پا به پای افرادی باشید که تجربه بیشتری از کوهنوردی دارند، زیرا ممکن است خود را بسیار خسته نمایید یا به خطر اندازید. به خصوص اگر با اعضای یک گروه یا باشگاه کوهنوردی حرکت می‌کنید، توجه داشته باشید که در این گروه‌ها عموما افراد ماجراجو و نترسی یافت می‌شوند که پا را از «حاشیه‌های اطمینان» فراتر می‌گذارند؛ شاید این افراد، آگاهانه برای گذر از مرزهایی خود را برای مثال درگیر یک مسیر صعب‌العبور نمایند، یا بخواهند سریع‌تر برسند.

ولی شما نباید به این وسوسه‌ها دچار شوید تا خود را قوی نشان دهید، در عوض، بهتر است به سرپرست برنامه شرح دهید که قصد دارید بدون آوردن فشار مضاعف بر خود و بدون پذیرش خطر، از کوهنوردی لذت ببرید. البته سرپرست گروه، که اشخاص مبتدی یا کارآموز را با خود به کوه می برد، باید این موضوع را بداند، ولی شما هم از تذکر فروتنانه و محترمانه اجتناب نکنید. در آینده، زمان برای یادگیری و انجام کارهای سخت‌تر خواهید داشت.

زمان‌های مناسب کوهنوردی برای مبتدیان

اولین برنامه‌های کوهنوردی شما باید در فصل گرم سال باشد (نیمه جنوبی کشور: فروردین تا آبان، نیمه شمالی کشور: اواخر اردیبهشت تا نیمه مهرماه) و زمانی که صرف بالا رفتن می‌کنید از سه یا چهار ساعت بیشتر نباشد.  

لوازم و تجهیزات لازم جهت کوهنوردی

وسایلی که برای چنین برنامه‌هایی نیاز دارید، می‌تواند بسیار ساده باشد:

• یک کفش ورزشی که زیره ضخیم و کمی نرم (برای جلوگیری از سر خوردن) داشته باشد
• یک کوله پشتی کوچک
•  یک شلوار و پیراهن آزاد
•  پیراهن بادگیر
•  عینک آفتابی ضداشعه فرابنفش (UV protection)
•  کرم ضدآفتاب
•  حدود دو لیتر آب (اگر مطمئن هستید که چشمه یا آب پاکیزه‌ای سر راه شما وجود دارد، یک قمقمه یک لیتری کافی است)
• کمی تنقلات، نان و میوه و دیگر اقلام خوراکی

نکات مهم به هنگام تهیه لوازم و تجهیزات کوهنوردی 

هیچ گاه شیفته وسایل و پوشاک متنوعی که در دست سایرین (یا احتمالا در مجله های کوهنوردی) می‌بینید، نگردید. همیشه برای خرید فرصت هست و پیوسته اقلام جدید به بازار می‌آیند. خیلی منطقی و با صرفه‌جویی، بنگرید که واقعا چه لوازمی مورد نیاز شماست و اگر پوشاک یا وسیله‌ای را بخرید چند درصد به شما کمک می‌کند تا به هدف خود دست یابید؟ آیا این امکان وجود دار که با کمی خوش فکری و خلاقیت، از آنچه که دارید به گونه‌ای استفاده کنید که کار شما را راه بیندازد؟

برای مثال می‌توان برای کوهنوردی‌های چند ساعته تا یک روزه به جای خریدن کوله پشتی‌های نو و گران بها، از همان کوله پشتی معمولی خود بهره بگیرید. یا اگر در مراحل بعدی که به کیسه خواب احتیاج داشتید، می‌توانید به جای خرید یک کیسه خواب عالی و گرم، یک کیسه خواب متوسط خریداری نمایید.

چه لوازم کوهنوردی بخریم؟

به دنبال کالاهای مارک دار و معروف خارجی هم نباشید. حقیقتا امروزه مشکل است که بفهمید کالای مورد نظر شما با مارکی معروف، در کشور اصلی یا با استانداردهای اصلی ساخته شده یا در چین و تایلند و…! بهتر است تا جایی که مقدور است، کالاهای ساخت داخل را بخرید که هم ارزان‌تر و هم در بسیاری موارد با کیفیت‌تر از انواع چینی و تایلندی هستند. اجناس داخلی اگر عیبی پیدا کنند، می توانید برای تعویض یا تعمیر به سازنده آن مراجعه نمایید. در عین حال، خرید کالاهای ایرانی به پیشرفت اقتصاد کشور کمک کرده و انتقاد‌ها و پیشنهادهای شما در مورد کیفیت کالا می‌تواند آن‌ها را بهبود ببخشد

به هنگام انتخاب هر وسیله‌ای سعی نمایید از نظر افرادی که از آن استفاده نموده‌اند، بهره بگیرید و تا حد امکان، قبل از خرید، نمونه‌ای از آن را که در اختیار دوستان شماست را امتحان نمایید و به طور کلی با کوهنوردان یا فروشندگان باتجربه مشورت نمایید. یکی از وسایلی که خوب است از همان اولین روزهای کوهنوردی به کاربرد آن عادت کنیم، چوب دستی یا باتوم (Baton) پیاده روی می‌باشد. باتوم، به تقسیم وزن بدن و انتقال بخشی از ضربه‌ها و فشار‌ها به دست کمک کرده و به این ترتیب از فشار بیش از حد به زانو‌ها که اندام‌هایی بسیار حساس هستند، جلوگیری به عمل می‌آورد. باتوم جهت حفظ تعادل و جلوگیری از زمین خوردن و همچنین پیچ خوردن پا که می‌تواند به مچ پا صدمه برساند، بسیار مفید واقع است.